و به عبارت ديگر: آيا اين جامعه تكامل يافته نسبى است كه نوابغ را در دامن خود پرورش مى دهد و اگر اين گروه در غى راين محيط ديده به جهان گشوده بودند، هرگز مبدأ اين همه تحولات نبوده و انعكاس مغز و تراوش فكرى آنان چنين نبود؟

يا اين كه اين نوابغ و بزرگان هستند كه تاريخ جامعه را به وجود مى آورند و در آن تحول و تحرك ايجاد مى كنند؟

انحصارطلبان در تفسير نيروى محرك تاريخ، براى محيط زندگى، اهميت فوق العاده اى قائلند و معتقدند كه اگر مثلا محيط علمى و فكرى يونان نبود، هرگز نوابغى مانند سقراط، افلاطون و ارسطو گام به جامعه نمى نهادند.

آن گروه كه قهرمانان و قهرمان پرستى را در تاريخ، غالب مى دانند، نظريه دوم را بر مى گزينند و مى گويند اين دانشمندان و بزرگان بودند كه پى گيرانه، تحول را پس از تحول به وجود آوردند و كاروان ترقى و تكامل را رهبرى كردند.

پاسخ صحيح اين است كه گفته شود هر يك از نوابغ و محيط ها، در يكديگر تأثير متقابل دارند، نوابغ داراى مغزهاى بزرگ و استعدادهاى عظيم بودند كه سلامت و آمادگى محيط و جامعه، مايه شكوفايى انديشه و استعدادهاى آنان بوده است، سپس آنان در سايه اين شكوفايى، توانسته اند زمام تاريخ جامعه را به دست بگيرند و به طور مؤثر «تاريخ ساز» شوند. و جامعه تكامل يافته نسبى را نسبت به گذشته، متكامل تر سازند.

بنابراين در تأثير جامعه و شرايط محيط در شكوفايى استعدادها و شايستگى ها، نبايد شك و ترديد نمود. بزرگ ترين نوابغ جهان، در شرايط نامناسب نمى توانند مبدأ اثر و تحول گردند.

هم چنان كه اگر وجود نوابغ و انديشمندان بزرگى مانند: «افلاطون، ارسطو،