غلبه يكى از عوامل سازنده تاريخ در دوره اى از زمان، نمى تواند سبب شود كه كل حركت تاريخ را ناشى از آن عامل بدانيم.

شكى نيست كه در محيط هاى صنعتى و سرمايه ارى، مبارزه طبقاتى و تكامل دستگاه هاى توليد، مايه دگرگونى ترايخ و پديد آمدن حوادث مى گردد، و اين عامل در عصرى كه ماركس در آن زندگى مى كرد، قوى ترين عامل براى دگرگونى بود، هرگز نبايد شيوع اين عامل، ما را به انحصارگرايى وادار كند. در صورتى كه در كنار عامل اقتصادى، عوامل ديگرى نيز، در تحولات تاريخى مؤثر بوده است.

يكى از عوامل محرك تاريخ يك رشته حوادث اتفاقى است كه در ساختن تاريخ كاملا مؤثر بوده و هيچ فيلسوفى نمى تواند نوع و ماهيت اين گونه حوادث را معين كند.

اين حوادث، همان عوامل اتفاقى و پيش بينى نشده و غير منتظره است كه طبق مشاهدات عينى افراد در دگرگونى و گردش ورق تاريخ در تمام ادوار مؤثر بوده است.

اينك بيان اين نوع عوامل تصادفى.

هر پديده اى در جهان و جامعه معلول علتى است كه آن را به وجود مى آورد، و ضرورت وجود آن را تضمين مى كند. و قانون عليت و معلوليت در تمام مكتب هاى فلسفى آن چنان معتبر و خلل ناپذير است كه هيچ فيلسوفى را ياراى انكار آن نيست.