براى تكامل جامعه دو عامل يا عامل هايى باشد، از اين نظر هر كدام به نظريه خاصى گراييده و در نتيجه عوامل را معرفى كرده اند، از قبيل نظريه «جغرافيايى» نظريه «قهرمانگرا و...».

در حالى كه هيچ مانعى ندارد كه براى سير تكامل جامعه عواملى در كار باشد و هر عاملى در شرايط خاصى، زيربناى تاريخ باشد و اگر اين صاحب نظران از تقيّد به «تك عاملى» رهايى يافته بودند، افق تاريخ را روشن تر ديده و تعارض نظريه ها از ميان مى رفت.

خلاصه فلسفه گرايش بسيارى از صاحب نظران به تفسير تاريخ از مجراى عامل واحد، روشن نيست و انسان نمى داند كه چرا اين پژوهشگران، به عامل واحدى روى آورده و مى خواهند عامل واحدى را كليد سحرآميز براى گشودن درهاى بسته تاريخ و جامعه انسانى معرفى كنند، و تصور مى نمايند كه يك عامل، زيربناى تمام رويدادهاى تاريخ است و عوامل ديگر را در درجه بعد قرار داده و به صورت علل ثانوى تفسير مى كنند، به گونه اى كه اين عوامل ثانوى، در هستى و تأثير، تابع و پيرو آن عامل اصلى مى باشند، در حالى كه دليلى ندارد كه براى تاريخ انسان، يك علت بينديشيم در صورتى كه ممكن است، علت هاىمتعددى داشته باشد.

كسانى كه موتور محرك تاريخ را يك عامل بيش نمى دانند، انسان هاى يك بعدى هستند كه ذهن آنان تنها به يك بعد از عوامل سازنده تاريخ، انس گرفته است و قطعاً يك رشته عوامل روانى و محيطى در اين گرايش مؤثر بوده است.

در اين ميان فُرويد روانكاو معروف، غريزه جنسى را يگانه علت واقعى و عامل واحد معرفى مى كند و آن را، در پشت تمام فعاليت هاى انسان مخفى و پنان