ديگرى صحيح.

تفسير غلط اين است كه اراده الهى را بدون ارتباط به كنش ها و واكنش هاى موجود در جامعه انسانى، محرك تاريخ بدانيم و بگوييم تنها قضا و قدر الهى، گرداننده چرخ هاى تاريخ است. صاحبان اين نظريه در گردش چرخ هاى تاريخ، معتقد به وجود عامل مستقل و مجزاً از اراده و اختيار انسان ها هستند كه مسير حركت تاريخ را معين مى كند و انسان ها را خواه ناخواه به دنبال خود مى كشد و آن عامل همان تقدير خدا و قضاى الهى است.

در صورتى كه قضا و قدر به اين معنى جز يك نوع جبرى گرى مخالف صريح قرآن و خرد انسان، چيز ديگرى نيست. از اين جهت تفسير تأثير دين در تاريخ به اين شكل، مفهوم صحيحى ندارد.

معنى صحيح آن اين است كه دين و پيامبران در مسير تاريخ بشر و تحولات بنيادى آن، نقش و سهم بزرگى داشته اند، هرگاه نوابغ و دانشمندان جهان سهمى در تاريخ جامعه انسانى داشته باشند بايد براى عقايد مذهبى و پايه گذاران آن، سهم مهم ترى قائل شويم. نقش دين در تعليم و تربيت و در تزكيه و تهذيب نفوس، در ايجاد وحدت و يگانگى در ميان ملل در صلح و جنگ بر كسى پوشيده نيست و هم اكنون قدرت خود را در ميان تمام ملل جهان حفظ كرده و ريشه بسيارى از انقلاب هيا جهان به شمار مى رود، ولى با وجود اين، هرگز نمى توان دين را عامل منحصر حركت تاريخ دانست.

بخش مهمى از مباحث فلسفه تاريخ را شناسايى عامل يا عوامل محرك