در بررسى نكات مذكور در اين اشكال ابتدا بايد نكات مورد اتفاق را از نكات مورد اختلاف باز شناسيم تا دچار خلط مبحث نشويم.

ترديدى نيست كه اسلام به تحقيق و مطالعه و انتخاب آگاهانه و از روى بصيرت ارج فراوان مى نهد. بر همين اساس اصول دين اسلام تحقيقى است نه تقليدى.

نيز پذيرفتنى است كه نتيجه ى تحقيق از پيش قابل تعيين نيست و نمى توان كسى را قبل از مطالعه و تحقيق به دستاوردى معين تكليف نمود.

هم چنين پذيرفته است كه آن چه شايسته ى تكليف و الزام است، «عمل اختيرى» است. عمل غير اختيارى چون زمام آن از دست انسان خارج است، صلاحيت مورد تكليف واقع شدن را ندارد. امّا سؤال مهم و شايان توجه اين است كه:

1. آيا راه تحقيق و پژوهش، قانومند و روش مند است و براى پيمودن آن رعايت نكات ويژه اى لازم است يا خير، پيمودن اين راه برخلاف راه هاى زمينى داراى قواعدى خاص نيست و هر پژوهنده اى به هر نحو كه بخواهد و براند، مى تواند به مقصد رسد؟

2. آيا در راه تحقيق و پژوهش، تمام گام هايى كه در اين مسير برداشته مى شود، از سر اضطرار و غير اختيارى است يا خير، تمام گام هاى خُرد و كلان در اين مسير اختيارى است، يا شكل سومى در كار است كه برخى گام ها اختيارى و