فهميديم كه واقعيت خارج هست- و فكر ما زائيده وى مى‌باشد- و حال آنكه هر چه را در خارج فرض كنيم- فكرى است كه غير از خارج است- آنجا كه منكر واقعيتهاى خارجى هستند- بحسب مشرب فلسفى نه بحسب فطرت- خود را در اين مسئله از قيد هر زحمتى راحت نموده‌اند- و سخنى با آنان نيست- .

اما پيروان ماترياليسم ديالكتيك - كه خود را نقطه مقابل ايده آليسم معرفى مى‌كنند- در اين مسئله نظريه‌اى را انتخاب نموده‌اند- كه صد در صد مدعاى ايده‌آليستها را تاييد مى‌نمايد- .

مى‌گويند فكر ادراك جزئى از طبيعت- و مولود ساير اجزاء طبيعت است- همانطورى كه ساير اجزاء طبيعت- در اثر فعل و انفعالات طبيعى بوجود مى‌آيند- مفاهيم و تصورات هم پديده‌هائى است مادى- كه در اثر فعل و انفعال خارج و مغز پيدا مى‌شوند- و رابطه بين اين مفاهيم و خارج- جز رابطه‌اى توليدى وجود ندارد- .

اينجا اين پرسش پيش مى‌آيد- كه اگر هيچ رابطه‌اى بين علم و معلوم- جز رابطه زايش و توليد وجود ندارد- پس اولا معناى واقع نمائى علم يعنى چه- و ثانيا هر مفهومى كه در ذهن پيدا شود- توجه داشته باشيد كه تمام اطلاعات ما- نسبت بخارج از طريق همين مفاهيم است- مانند انسان حيوان نبات جماد و غيره- نمى‌توان گفت مصداق خارجى دارد- بلكه همين اندازه مى‌توان گفت منشاء خارجى دارد- و با توجه به اينكه تمام اطلاعات ما- نسبت بخارج بوسيله همين مفاهيم است- بايد بگوئيم هيچيك از مفاهيمى كه در ذهن ما است- واقعيت خارجى ندارد- و اين بعينه سخن ايده‌آليستها است- .

و ثالثا اگر علم بالذات واقع‌نما نيست- ما از كجا فهميديم كه واقعيت خارجى هست- و اين واقعيت خارجى مولد- و منشاء پيدايش اين مفاهيم و تصاوير است- .

چنانچه خواننده محترم دقت كرده باشد مى‌داند- ماترياليسم ديالكتيك در باب ارزش معلومات- كه در حاشيه پيش شرح داديم- نظريه‌اى را انتخاب كرده است- كه منتهى بمسلك شكاكان مى‌شود- و اما در اين مسئله مسئله ماهيت علم- نظريه‌اى را انتخاب كرده است- كه منتهى بمسلك سوفسطائيان مى‌شود- تحقيق مسئله ماهيت علم بنا بر اصول فلسفه اولى- متافيزيك در مقاله چهارم و پنجم خواهد آمد