هيچ پاسخى به هيچ پرسشى هيچ ابطالى به هيچ اثباتى- هيچ ذيلى به هيچ صدرى ارتباط نخواهد داشت- البته هيچگاه وجدان سالم- زير بار اينگونه تشكيك و سفسطه نخواهد رفت- .

فراموشى واضح است- يعنى تغييراتى است كه در ماده عصبى حاصل مى‌شود- اختلاف اشخاص از لحاظ قدرت حافظه- مربوط بوضع ماده عصبى آنها است- .

دكتر ارانى مى‌گويد- قدرت حافظه يك شخص منوط به قدرتى است- كه ماده عصبى وى در مقابل حفظ تغييرات دارد- هر قدر وضعيت تغيير را بتواند نگاهدارى كند- قدرت حافظه بيشتر خواهد بود - .

2-عروض امراض حافظه‌اى- كه در اثر اختلالات مخصوص در دستگاه مغز حاصل مى‌شود- بسيار اتفاق افتاده كه يكنفر در اثر يك مرض- يا در اثر يك ضربه محكم كه بر مغزش وارد شده- تمام خاطرات گذشته يا قسمتى از آنها را- بكلى از ياد برده است- بعضى از مصدومين ايام جنگ- كه بسختى قسمت سر و جمجمه آنها مصدوم شده بود- پس از بهبودى پدر و مادر و فاميل- و شهرى كه در آنجا بزرگ شده بودند- و حتى نام خود را بكلى از ياد برده بودند- پس معلوم مى‌شود كه حافظه يك امر مادى است- كه در اثر وقوع اختلال در دستگاه مغز بكلى از بين ميرود- .

پاسخ اين استدلال اينست كه- هر چند حافظه غير مادى است- يعنى صور ادراكى در ما وراء ماده نگاهدارى مى‌شود- ولى تذكر يادآورى كه عبارت است- از حاضر ساختن صور ادراكى در صفحه آشكار ذهن- يك نوع فعل كار است- و در فلسفه ثابت شده است- كه روح در فعل و كار خود احتياج به ماده دارد- و ماده را بعنوان آلت فعل استخدام مى‌كند- على هذا فراموشيها چه آنهايى كه- بواسطه طول مدت در حال عادى پيدا مى‌شود- و چه آنهايى كه بواسطه اختلالات مغزى حاصل مى‌شود- نه از اين جهت است كه خاطرات ذهنى- بكلى معدوم شده است- بلكه تنها از اين جهت است- كه قدرت يادآورى روح براى احضار آنها- در سطح ذهن بواسطه فقدان آلت فعل از بين رفته است- .

برگسون دانشمند بزرگ قرن بيستم- به نقل مرحوم فروغى مى‌گويد- فرق است بين حافظه و ذاكره- حافظه يعنى آنچه تصوير اشياء- و معانى را در ياد نگاه مى‌دارد- امر مادى و خاصيت دماغ نيست- بلكه بعكس است يعنى- ماده حاجب حافظه و مايه فراموشى است- و فقط ذاكره است كه عمل دماغ است- تصاوير اشياء و معانى همواره در حافظه مضبوط است- و هيچگاه محو