«وَ فِى التَّجارُبِ عِلْمٌ مُسْتَأْنَفٌ؛

تجربيات، علم و دانش جديدى است!» [1]

ب- بهره‌گيرى هر چه بيشتر از مشاوره‌

جالبترين تعبير در اين زمينه، در كلام اميرمؤمنان عليه السلام وارد شده، آنجا كه مى‌فرمايد:

«لا ظَهيرَ كَالْمُشاوَرَةِ؛

هيچ پشتيبانى همچون مشورت نيست!» [2] و به اين ترتيب، انسان از طريق مشورت مى‌تواند تمام ارزشهاى فكرى ديگران و تجربيات آنها را در اختيار خود قرار دهد.

علاوه بر دستور صريحى كه قرآن در دو آيه از سوره‌هاى «آل عمران» و «شورى» در اين زمينه داده و همگان را به شورا دعوت كرده، زندگى شخص پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و ائمّه هدى عليهم السلام نشان مى‌دهد كه حتّى با داشتن علم سرشار الهى و تحصيل در مكتب‌ «وَ عَلَّمَكَ ما لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ ...؛ و آنچه را نمى‌دانستنى، به تو آموخت ...» [3]، و ارتباط با سر چشمه جوشان و پر فيضان وحى، هرگز كارهاى مهم را بى‌مشورت اصحاب و ياران خود انجام نمى‌دادند؛ و حتّى‌ گاه كه نتيجه شورا با نظر خودشان مخالف بود، نظر خود را كنار مى‌گذاشته و به مشورت عمل مى‌كردند تا «قُدوَه» و «اسوَه» اى باشند براى هر زمان!

در داستان جنگ «احد» آمده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم عقيده داشت مسلمانان از شهر خارج نشوند، ولى اكثريّت اصحاب، طرفدار خروج از شهر و رفتن به كنار كوه «احد» بودند؛ و حوادث بعد نشان داد كه اين، نظريه صحيحى نبود؛ و تحمّل اين ضايعات‌

[1]- تحف العقول، ص 96.

[2]- نهج البلاغه، كلمات قصار، حكمت 54.

[3]- سوره نساء، آيه 113.