مشكل تنهائى و غربت مهاجران از يك سو، و ناهماهنگى‌ها از سوى ديگر برچيده شد، و عملًا همه عضو يك خانواده شدند، حتّى اين برادرى تا سرحدّ «توراث» (ارث بردن از يكديگر) پيش رفت (البته اين قبل از نزول آيات ارث خويشاوندان بود).

3- مسجد پايگاه عبادت و حكومت‌

جامعه نوپاى اسلامى مركز اجتماعى لازم داشت، با جاذبه‌اى بسيار نيرومند و معنوى؛ و لذا همانطور كه گفتيم قبل از هر كار، پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم به فرمان خداوند، دست به ساختن مسجد زد و همان گونه كه اشاره كرديم مسجد، تنها مركز عبادت نبود، بلكه مركز تمام فعّاليّتهاى فكرى و فرهنگى و سياسى و اجتماعى مسلمانان، و پايگاه اصلى حكومت بود؛ و جالب اين كه برخلاف تمام دارالحكومه‌ها و كاخهاى زمامداران آن زمان، اين پايگاه حكومتى «بى‌اندازه ساده بود» و اگر تعجّب نكنيد، فقط يك چهار ديوارى بود كه ديوارهايش به طول قامت يك انسان بود! با فرشى از شنهاى نرم، بدون سقف، و بعداً كه سقف و شبستان براى آن ساختند، ستونهايش از تنه درخت نخل و پوشش آن فقط برگهاى همان درخت بود، و اين وضع تا آخر عمر پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم ادامه داشت! اين يكى ديگر از طرحهاى عجيب مديريّت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم بود كه به امر الهى اجرا شد و در تمام «جزيرة العرب» صدا كرد و قلوب مردم را متوجّه او ساخت.

4- پيمان عدم تعرّض‌

پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم براى تحكيم آئين نوپاى اسلام در مدينه، ميان مسلمانان و قبائل موجود در داخل مدينه پيمان عدم تعرّض بست؛ و مادام كه آنها به اين پيمان وفادار ماندند، او به پيمان خويش وفا كرد؛ و از اين طريق، راه را براى پيشرفت فكرى و فرهنگى كه در آن روز از همه چيز مهمتر بود هموار ساخت. اين پيمانها نقش مؤثّرى در رشد سريع‌