ما هم اگر مى ‌توانستيم از افق زمان و مكان خارج شويم، ديگر اين محدوديت در شناخت و آگاهى را نداشتيم. در آن صورت مى ‌توانستيم بزرگان تاريخ را كه صدها سال پيش مى ‌زيستند و آنهايى كه صدها سال بعد مى ‌آيند، همه را يكجا و به طور يكسان مشاهده كنيم. هر چند كه چنين فرضى براى ما غريب به نظر مى ‌آيد چون هميشه اسير زندان زمان هستيم و نسبى فكر مى ‌كنيم. اما اگر بتوانيم با كمى دقت و تمرين حداقل كمى دامنه‌ «تصورات» خود را به آن سوى مرزهاى زمان و مكان بكشانيم، آن گاه درك اين سخن براى ما ممكن خواهد و بود.

پيشواى بزرگ دين ما، حضرت على‌بن موسى الرضا عليه السلام، در يك گفتار كوتاه و پرارج به اين حقيقت اشاره كرده و مى ‌فرمايد:

«لم يزل الله تعالى عالماً بالأشياء قبل ان يخلق الأشياء كعلمه بالأشياءبعد ما خلق الأشياء؛ خداوند پيش از آنكه اشياء را بيافريند از آنها همان طور باخبر بود كه بعد از آفرينش آنها!» [1]

3- علم ازلى خداوند با اختيار ما چگونه مى ‌سازد؟

سومين اشتباهى كه براى عده ديگرى از متفكران رخ داده است به اين صورت است:

درست است كه خداوند هم به كليات و هم به جزئيات جهان عالِم است، اما اين علم به جزئيات چگونه است؟ علم او نسبت به‌

______________________________

(1). كتاب وافى، باب صفات الذات، صفحه 99، همچنين رجوع كنيد به رواياتى ديگر به همين مضمون در اين باب.