است، و ايمان و اسلام، نور آفرين.

اشتباهاتى كه از افراد بى ايمان و منحرف سر مى‌زند به قدرى زياد است كه گاه انسان در حيرت فرو مى‌رود كه چگونه آنها حتى پيش پاى خود را نمى‌بينند؟ و سود و زيان خود را تشخيص نمى‌دهند؟

در حقيقت هيچ ظلمتى متراكم‌تر از ظلمتى كه در آيه فوق ترسيم شده، وجود ندارد اعماق درياها طبيعتاً ظلمانى است، زيرا نور آفتاب حدّاكثر تا حدود هفتصد متر در آب نفوذ مى‌كند و بعد از آن چيزى جز ظلمت مطلق نخواهد بود، و تازه نفوذ نور در اعماق دريا زمانى است كه دريا آرام باشد و امواج چين و شكن‌هايى كه اشعه نور را در هم مى‌شكند، آن را بر هم نزند، و از اين گذشته ابرهاى تيره و تار جلو نور آفتاب را نگيرد.

بعضى گفته‌اند منظور از اين ظلمت‌هاى سه گانه در كافران ظلمت اعتقاد، و ظلمت گفتار، و ظلمت كردار و عمل است.

بعضى نيز گفته‌اند منظور ظلمت دل، و ظلمت چشم، و گوش است، بعضى افزوده‌اند: اين ظلمت‌هاى سه گانه عبارتند از: اين‌كه نمى‌داند، و نمى‌داند كه نمى‌داند، و گمان مى‌كند كه مى‌داند. [1] ولى منافاتى ميان اين تفسيرها نيست و ممكن است همه آنها در مفهوم آيه جمع باشد.

در سوّمين آيه بعد از آن‌كه مؤمنان را به‌ «صديق» و «شهيد بودن» توصيف مى‌كند، مى‌افزايد: براى آنها پاداش اعمالشان و نور ايمانشان است‌ (لَهُمْ اجْرُهُم وَنُورُهم).

«صِدِّيق» صيغه مبالغه و به معناى كسى است كه بسيار راست مى‌گويد، و بعضى گفته‌اند به معناى كسى است كه هرگز دروغى از او سر نزده است، بلكه بعضى بالاتر از اين گفته‌اند كه به معناى كسى است كه آن‌چنان عادت به راستگويى كرده كه دروغ گفتن براى او عادتاً ممكن نيست، و به تعبير ديگر طبيعت ثانوى‌

[1]. فخر رازى، جلد 24، صفحه 8.