ولى اين استدلال تمام نيست زيرا رفتار در پاره‌اى از موارد مى‌تواند نشان ده اعتقاد باشد مثلًا كسى كه به بت سجده مى‌كند خود اين عمل كفر نيست ولى چون حكايت از اعتقاد او به خدا بودن بت مى‌كند «كفر» شمرده ميشود و در باره شيطان نيز با اجماعى كه بكفرش داريم مى‌فهميم كه او اصلًا ايمان نياورده است.

امر سجده چگونه بوده است؟

بعضى ميگويند امر خدا با همان خطايى بود كه به شيطان و ملائكه در باره سجده بآدم كرد عده‌اى ديگر مى‌گويند خداوند بفرستاده و رسول خود وحى كرد و او به آنها ابلاغ نمود. عقيده سوّمى نيز هست كه ميگويد: خداوند كارى انجام داد كه به آنان فهماند بايد در برابر آدم سجده كنند.

آيا ترك سجده كفر است؟

سؤالى در اينجا پيش مى‌آيد كه آيا ترك سجده كفر است و چطور در قرآن كفر شمرده شد است؟ در پاسخ بايد گفت كفر ابليس نه تنها بعلّت ترك سجده بود بلكه سجده نكردن چيزهاى ديگرى را نيز همراه داشت از اينقرار:

1- او معتقد شد كه خدا او را امر به كارى بيهوده كرده است و در اين سجده هيچ فائده و مصلحتى نيست.

2- او از سجده خوددارى كرد روى تكبّر و سرپيچى از فرمان و الآن نيز اگر كسى نماز نخواند و سجده نكند روى اين تمرّد و سرپيچى مسلّماً كافر شمرده مى‌شود.

3- او سجده نكرد و پيامبر خدا را مسخره و استهزاء نمود كه كاشف از كفر او بود.

جبر باطل است!

از سه قسمت اين آيه ضمناً مى‌توان استفاده كرد كه جبر باطل است.

اولًا فرمود «أبى» يعنى سرپيچى كرد كه معنايش اين است ميتوانست ولى انجام نداد.