كسى كه از پدر خود شكايت داشت كه گه‌گاه بي‌اجازه وارد خانه‌اش مى‌شود و در اموالش تصرف مى‌كند فرمود: «أنْتَ و مالك لأبيك»[1] با اين نگرش قابل تبيين و توجيه است. همچنين ارتباط فكرى و روحى و معنوى‌اى كه انسان با معلم و مربى خويش دارد و موجب نوعي وابستگى وجودى مى‌شود، تكليف‌ها و مسئوليت‌هايي را به دنبال مى‌آورد. فرمودة امير مؤمنان على†مَنْ عَلَّمنى حَرفاً فَقَد صَيِّرنى عَبْدا» نبايد حمل بر مبالغه شود، زيرا معلم منشأ تكوّن و پيدايش علم و معرفت در متعلم مى‌شود و از اين رو نسبت به بعضى از شئون او نوعى مالكيت مى‌يابد. تبيين و توجيه آن بخش از سخنان اولياي دين ـ سلام اللّه عليهم اجمعين ـ كه بيانگر مملوكيت و عبوديت انسان نسبت به كسانى است كه علّت اِعدادى پاره‌اى از شئون وجودى اويند، جز از اين راه امكان ندارد.

كوتاه سخن آنكه خداى متعال علت ايجادى انسان است. انسان و همة نعمت‌ها و مواهب مادى و معنوى كه در اختيار او قرار مى‌گيرد مملوك اوست. همچنين همة موجوداتى كه براى انسان به نوعى منشأ اثر‌ند و در مراحل نازله، علت (البته علت اِعدادى) پيدايش پاره‌اى از شئون وى مى‌شوند، گونه‌اى مالكيت نسبت به بعضى از شئون انسان مى‌يابند. همة اين مالكيت‌ها سبب ايجاد حق مى‌شود و اين «حقوق» مسئوليت‌هايى را بر عهدة آدمى مى‌نهد. بدين سان، هر شخصى گذشته از مسئوليت اصلى و اساسى كه در برابر خداى متعال دارد، در قبال پدر، مادر، معلم و مربى خويش و همة افراد جامعه كه آسايش و آرامش زندگى انسان مرهون تلاش و كوشش آنان است و بدون وجودشان ادامة حيات آدمى اگر نگوييم محال لااقل دشوار مى‌شود نيز مسئول است. البته اصل و مبناي همة مسئوليت‌ها، مسئوليت انسان در مقابل خداى متعال است. پس آزادى به اين معنا كه انسان در برابر هيچ موجودى مسئوليتى ندارد، زيرا به لحاظ