سالم بى‌معنا خواهد بود. همچنين هر حقى براى كسى ثابت گردد، ملازم است با تكليفى كه او در قبال ديگران دارد‌؛ اگر كسى حق بهره‌بردن از دستاوردهاى جامعه را دارد، متقابلا مكلّف است كه به جامعه خدمت رساند و مسؤوليت و تكليف بپذيرد و سر بار ديگران نباشد. بنابراين، حق و تكليف ـ به دو معنى ـ ملازم يكديگرند و اين گفته كه انسان‌ها فقط به دنبال حق‌اند و تكليف نمى‌پذيرند مردود است.

با توجه به اين كه همه دانشمندان الهى و غير الهى و فلاسفه حقوق و همه خردمندان بطور كلى مسؤوليت و تكليف را نفى نمى‌كنند و بلكه به وجود تكليف و تعهد اذعان دارند، در مى‌يابيم كه مقصود از تكليف در سخنان شبهه افكنانْ تكليف الهى است. مؤيد اين نكته آن است كه آنان به صراحت گفته‌اند، رابطه مولويّت و عبوديّت و صدور امر از ناحيه مولى و لزوم اطاعت از او متناسب با فرهنگ برده‌دارى است.

اين را هم بيفزاييم كه تنها انسان مدرن نيست كه از زير بار خدا، دين و تكاليف الهى شانه خالى مى‌كند بلكه بسيارى از انسان‌ها، در طول تاريخ، به سبب وسوسه‌هاى شيطانى زير بار تكاليف الهى نرفتند و راه عصيانگرى و قانون‌شكنى را پيش گرفتند. اين سخن كه بشر به دنبال حقوق است نه تكليف، سخن تازه‌اى نيست‌؛ بلكه از قابيل، فرزند عصيانگر آدم گرفته تا اقوام گوناگونى كه پيامبران خويش را تكذيب مى‌كردند و نه تنها زير بار پذيرش دعوت آنها نمى‌رفتند، بلكه تهمت، استهزا و تمسخر و شكنجه و تبعيد و كشتن را نثار آنها مى‌كردند و تا به امروز ادامه دارد. در واقع اين انسان مدرن است كه از لوازم مدنيت دست كشيده، رو به عصر جاهليت و توحش نهاده است و در حقيقت، مرتجع است. وگرنه تربيت‌يافتگان مكتب انبياء از خوى حيوانى و توحّش دست كشيده‌اند و با قانونمندى و پذيرش تكليف و مسؤوليت به معناى صحيح كلمه مدنيّت را برگزيده‌اند.

اساساً در قاموس آفرينش مُهر بندگى و عبوديت بر هر پديده‌اى نهاده شده، تكويناً هيچ موجودى بدون مارك بندگى خداوند وجود نيافته است و هستى هر موجودى عين بندگى اوست. گرچه انسان مختار و آزاد آفريده شده، امّا تشريعاً و قانوناً مكلف به پيروى خداوند است، يعنى، بايد با اراده آزاد خود اطاعت خدا كند.

و بالاخره انسان هيچ‌گاه از قيد بندگى رها نمى‌شود. يا انسان بلند همت و با كرامتى