اين چيزى است كه واقع شده است و حتى افراد بى سواد هم مي‌دانند كه بين فتاواى مراجع اختلاف وجود دارد و از آن متعجب نمي‌شوند. اين چيز جديدى نيست كه علماى هرمنوتيك آن را فهميده باشند؛ بلكه امر ساده‌اي است كه اشخاص بى سواد هم آن را مي‌دانند. آنچه مهم است اين است كه علت اين اختلاف‌ها را بفهميم.

اين اختلاف فتاوا عوامل مختلفى دارد. ممكن است مجتهد به دليل جديدى دست يافته باشد، يا به معانى دقيق‌تر الفاظ پى برده باشد و يا... . به هر حال تغيير فتوا امر مسلّمى است؛ ولى نمي‌توان سبب آن را «تغيير فهم دينى در اثر تغيير ذهنيات ايجاد شده به وسيله علوم طبيعى و اجتماعى» دانست. وجود اختلاف در فتاواى مجتهدان به خاطر تغيير علوم طبيعى نيست. چه بسا مجتهدى متوجه نظريه‌اي جديد در علم فيزيك يا شيمى يا هر علم ديگر نمي‌شود، امّا فتوايش در اثر اطلاع از روايت يا دليل ديگرى تغيير مي‌كند.

پس تغيير در فتاوا به نحو موجبه جزئيه واقع مي‌شود، اما اين تغيير فتوا به خاطر تغيير در ذهنيات ايجاد شده به وسيله علوم طبيعى و اختلافات و نظريات آن علوم نيست. هيچ ارتباطى ميان اختلافات فتوايى و تغيير نظريات در علوم مختلف وجود ندارد. اگر نظريه نيوتن به نظريه انيشتين تبديل شد، آيا فتاواى فقها تغيير مي‌كند؛ چون هندسه علومشان تغيير كرده است!؟ تمسّك به اختلاف فتاوا براى اثبات اين نظريه، امرى غير واقعى و مغالطه‌اي آشكار است.

ج) تفسير و تأويل متن

و اما در مورد تفسيرها و تأويل‌هايى كه از آنها به «تغييرات هرمنوتيكى» تعبير مي‌شود، به تأويل‌هاى عرفا متمسك مي‌شوند. مي‌دانيد كه بسيارى