گرچه مي‌توان با تكلّف وجهي قرار داد كه مراد همان يقيني‌النتيجه است، بدين صورت كه بگوييم كلمه «مؤتلف» در اين تعريف زايد است، يعني كافي است كه گفته شود: برهان، قياسي يقينيّ‌النتيجه است. و امّا ظنّ غالب من اين است كه مراد از اين تعريف «قياسي مؤلَّف از مقدّمات يقيني است» و در الفاظ و عبارت، اندكي تحريف صورت گرفته است. اگر وصفِ يقيني بودن مربوط به مقدّمات باشد، بيانِ حالت برهان از جهتِ خود برهان است و امّا اگر يقيني بودن صفتِ نتيجه باشد، بيانگر حالتِ برهان نسبت به غيرِ خود يعني نتيجه است (نتيجه قياس غير از خود قياس است).

و اگر بگوييم برهان يقيني‌المقدّمات است اين مربوط به خود برهان است و لذا اولويت دارد كه اين ويژگي در تعريفِ برهان اخذ شود و معرِّف طبيعتِ برهان قرار داده شود.

تعريف برهان

برخي برهان را چنين تعريف كرده‌اند كه: «البرهان قياس مؤتلف يقيني». درباره مراد از كلمه «يقيني» اختلاف است كه آيا منظور، نتيجه يقيني است يا مقدمات يقيني. به نظر شيخ(رحمه الله) مراد، يقيني بودن مقدّمات است نه نتيجه. گرچه اگر كسي بگويد مراد يقيني بودن نتيجه است، لاجرم مي‌بايست مقدّمات را هم يقيني بداند ـ چراكه نتيجه يقيني، جز از مقدمات يقيني برنمي‌خيزد ـ اما در اينجا بايد گفت يقيني بودن مقدّمات مقصود است، زيرا اگر مراد نتيجه يقيني باشد لازمه‌اش اين است كه كلمه «مؤتلف» در اين تعريف زايد باشد. يعني كافي بود گفته شود: البرهان قياسٌ يقينيّ‌النتيجه. شيخ مي‌فرمايد: آيا تعريف يك شيء به چيزي كه خارج از ذاتش مي‌باشد اولي است يا تعريف به اوصاف و چيزهايي كه متعلق به آن شيء است؟

   روشن است كه تعريف به امور داخلي، اولي است. از سويي بايد دانست كه برهان عبارت است از مجموعِ صغري و كبري، و نتيجه برهان جزء برهان محسوب نمي‌شود، بلكه خارج از برهان است. پس اگر در تعريف برهان، مراد از يقيني، نتيجه برهان باشد، اين وصفِ يقيني در حقيقت وصفِ به حالِ متعلَّق موصوف خواهد بود نه ذات موصوف. بنابراين بهتر است «يقيني» را صفتِ مقدّمات برهان بدانيم كه در واقع صفتِ خود برهان است; چراكه حقيقت برهان چيزي جز همان مقدّمات نيست.