بطلان ترکیب از دو واجب متوقف است بر ادله توحید و اگر دلیل توحید متوقف بر بطلان ترکیب باشد مطلقا (حتی از واجبین) دور است.

در جواب میگوییم: بلی و لکن تقریری که ما در دو صفحه پیش کردیم متوقف نیست بر اینکه بطلان ترکیب را از راه واحدیت بکنیم. از اینجا معلوم میشود که برهان قوم خالی از نقص نیست و بعضی شقوق در آن مسکوت عنه گذاشته شده و آن، شقوق واجب بودن مابه الامتیاز است، همچنانکه در بیان روایت، شقوق امکان مابه الامتیاز مسکوت عنه گذاشته شده، و البته اگر بنا شود که بعضی شقوق مفروض البطلان و بدیهی البطلان فرض شود شقوق امکان مابه الامتیاز اولی است، زیرا فرض ممکن و امکان در صقع ربوبی بین الفساد است. علیهذا بیان روایت صادقی (علیه السلام) اکمل است از بیانی که قرنها فلاسفه روی آن کار کردهاند.

و ضمناً معلوم شد که در روایت، سه مقدمه فلسفی منطوی است: یکی اینکه وجوب وجود عین حقیقت واجب است و زائد بر ذات نیست و نمیشود وجوب وجود را عرضی ذات واجب گرفت و این جز با فرض اصالت وجود سازگار نیست، پس در روایت به اصالت وجود تکیه شده؛ دوم اینکه همواره بین دو واجب امکان بالقیاس است؛ سوم اینکه بین اجزاء مرکب واقعی نمیشود امکان بالقیاس باشد و باید حتما وجوب بالقیاس باشد.

مطلب دیگر اینکه حاجی در مبحث «اصالت وجود» چنین وانمود میکند که بنا بر اصالت ماهیت شبهه ابن کمونه لا ینحلّ است و حال آنکه همان طوری که ما گفتیم و از کلمات اسفار هم هویداست شبهه ابن کمونه بنابر اصالت ماهیت هم مدفوع است و اینکه حاجی در حاشیه اسفار (حاشیه در صفحه 15 جلد سوم است) میگوید: «لکن الانصاف أنه لا یصحّح کلامهم»، اشکالی است مبنائی نه بنائی؛ آن، اشکالی است بر «مبنای» اصالت ماهیت و اما بنابر اصالت ماهیت اشکال ابن کمونه باز مدفوع است.