صورت دولت اسم اعظم است كه ازلى و ابدى است . و كتاب نازل به او نيز از مرتبهء غيب به تجلَّى اسم اعظم نازل شده ، و از اين جهت ، از براى اين كتاب شريف احديّت جمع و تفصيل است و از « جوامع كلم » است ، [1] چنانچه كلام خود آن سرور نيز از جوامع كلم بوده . و مراد از « جوامع الكلم » بودن قرآن ، يا كلام آن سرور ، آن نيست كه كلَّيات و ضوابط جامعه بيان فرمودند - گرچه به آن معنى نيز احاديث آن بزرگوار از جوامع و ضوابط است ، چنانچه در علم فقه معلوم است - بلكه جامعيّت آن عبارت از آن است كه چون براى جميع طبقات انسان در تمام ادوار عمر بشرى نازل شده و رافع تمام احتياجات اين نوع است ، و حقيقت اين نوع چون حقيقت جامعه است و واجد تمام منازل است از منزل اسفل ملكى تا اعلى مراتب روحانيّت و ملكوت و جبروت ، و از اين جهت افراد اين نوع در اين عالم اسفل ملكى اختلافات تامّه دارد و آن قدر تفاوت و اختلافى كه در افراد اين نوع است در هيچ يك از افراد موجودات نيست - اين نوع است كه شقىّ در كمال شقاوت و سعيد در كمال سعادت دارد ، اين نوع است كه بعضى از افراد آن از جميع انواع حيوانات پستتر و بعضى افراد آن از جميع ملائكهء مقربين اشرف است - بالجمله ، چون افراد اين نوع در مدارك و معارف مختلف و متفاوتند ، قرآن به طورى نازل شده كه هر كس به حسب كمال و ضعف ادراك و معارف و به حسب درجه اى كه از علم دارد از آن استفاده مىكند . مثلا ، از آيهء شريفهء لَوْ كانَ فيهما آلِهَةٌ الا الله لَفَسَدَتا 21 : 22 [2] در عين حال كه اهل عرف و اهل ادب و لغت چيزى مىفهمند ، علماء كلام طور ديگر استفاده مىكنند ، و فلاسفه و حكما طور ديگر ، و عرفا و اولياء طور ديگر استفاده مىنمايند ، اهل عرف از آن ، بيان خطابى به حسب ذوق خود مىفهمند ، مثلا مىگويند دو سلطان در يك

[1] - اشاره است به روايت نبوى : و اعطيت جوامع الكلم . الخصال ، باب 5 ، حديث 56 . .
[2] - اگر در آن دو ( آسمان و زمين ) جز خدا خدايانى ديگر بود همانا آسمان و زمين تباه مىشدند « . . ( انبياء - 22 ) .