وجه ممكن نيست . و از اين جهت است كه به حسب موازين عقليّه و شرعيّه جنايت و گناه اين جمعيّت قاصر جاهل بيچاره به گردن آن بى انصافهايى است كه براى منافع خيالى چند روزه مانع از نشر معارف و احكام الهيّه شدند و باعث شقاوت و بدبختى نوع بشر گرديدند ، و جميع زحمات حضرت خير البشر را ضايع و باطل نمودند ، و باب خاندان وحى و تنزيل را به روى مردم بستند . اللَّهمّ العنهم لعنا وبيلا و عذّبهم عذابا اليما .
قوله تعالى : اهدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيم . . . 1 : 6 الخ بدان اى عزيز كه چون در سورهء شريفهء « حمد » اشاره به كيفيّت سلوك ارباب معرفت و ارتياض است و تا ايّاكَ نَعبُدُ 1 : 5 تمام كيفيت سلوك من الخلق إلى الحقّ است ، چنانچه سالك از تجلَّيات افعاليّه به تجليّات صفاتيّه و از آن به تجلَّيات ذاتيّه ترقّى نمود و از حجب نورانيّه و ظلمانيّه خارج و به مقام حضور و مشاهده واصل گرديد ، پس مرتبهء فناى تامّ حاصل و استهلاك كلَّى رخ داد . و چون سير إلى اللَّه تمام شد به غروب افق عبوديّت و طلوع سلطنت مالكيّت در مالِكِ يَوْمِ الدّين 1 : 4 ، پس در منتهاى اين سلوك ، حالت تمكَّن و استقرارى رخ دهد و سالك به خود آيد و مقام صحو حاصل شود و توجه به مقام خود كند ، و لكن به تبع توجّه به حق ، به عكس حال رجوع إلى اللَّه كه توجّه به حقّ تبع توجّه به خلق بود . و به عبارت ديگر ، در حال سلوك إلى اللَّه در حجاب خلقى حق را مىديد ، و پس از رجوع از مرتبهء فناى كلى كه در مالِكِ يَوْمِ الدّين 1 : 4 حاصل شد ، در نور حق خلق را مشاهده مىكند ، و از اين جهت ايّاكَ نَعْبُدُ 1 : 5 گويد به تقديم ضمير « ايّا » و « كاف » خطاب بر ذات خود و عبادت خود . و چون اين حال را ممكن است ثباتى نباشد و لغزش در اين مقام نيز متصوّر است ، ثبات و لزوم خود را از حق تعالى طلب كند به قوله اهدنا اى ، الزمنا - چنانچه تفسير شده است .
و بايد دانست كه اين مقام كه ذكر شد و اين تفسير كه بيان شد ، براى كمّل از اهل معرفت است ، كه مقام اول آنها آن است كه در مقام رجوع از سير الى اللَّه ، حق تعالى حجاب آنها از خلق شود ، و مقام كمال آنها حالت