در اين مورد بايد گفت كه با اينكه قراء اغلب نژادا عرب بوده‌اند و طبيعة هم بايد چنين باشد مع ذلك على بن حمزة بن عبد اللّه بن فيروز معروف به كسائى نحوى را يكى از قراء معتبر قرآن بحساب آورده‌اند.

وى اصلا ايرانى و در سال 179 درگذشت.

ديگر اسحاق بن ابراهيم مروزى است كه يكى از راويان از كسائى است.

مرحله تدوين تفسير

با توجه به جهات فوق و جهات ديگرى كه بدان اشاره شد عده از دانشمندان بر آن شدند كه مجملات و آياتى كه نياز به توضيح دارد روشن كرده و مسلمين را در مسائل مربوط باحكام عبادى و اجتماعى و اخلاقى قرآن يارى كنند و بدين جهت كتب و رسائلى در باب تفسير قسمتى از آيات و يا همه آيات مدون گرديد.

از جمله ابو حمزه ثمالى (ثابت بن سيار) كه از اصحاب حضرت امير بوده براى نخستين بار كتاب تفسير نوشت و ديگر محمد بن على بن جنى قسمتى از قرآن را تفسير كرد.

از جمله ايرانيانى كه در تفسير قرآن و يا علوم قرآنى در قرون اوليه اسلام تأليفاتى دارند عبارتند از:

ابو جعفر طبرى، ابو داود سجستانى، ابو القاسم بلخى، ابو مسلم محمد بن بحر اصفهانى، ابو بكر اصفهانى، غريب القرآن تأليف ابن قتيبه و نيز غريب- القرآن محمد بن عزيز سجستانى و غريب القرآن ابو زيد بلخى و احمد بن على المهرجانى و كتاب احكام القرآن ابو بكر رازى.

(رجوع شود به فهرست ص 36- 66.) و بطور متصل دانشمندان و از جمله ايرانيان در اين راه خدماتى ارزنده انجام داده‌اند و نيز از جمله تفاسير مهمى كه ايرانيان نوشته‌اند اين تفاسير است.

1- جامع البيان في تفسير القرآن ابن جرير طبرى.

2- التبيان محمد بن حسن طوسى.

3- مجمع البيان ابو على فضل بن حسن طبرسى.

4- تفسير كبير امام فخر رازى.

5- تفسير ابو الفتوح رازى.

و هزاران كتاب و رساله ديگر در باب تفسير و علوم قرآنى كه بدست ايرانيان تدوين شده است.

علومى كه بدنبال قرآن آمده است‌

تا حدودى اشاره كرديم كه چون اساس كار دين اسلام قرآن مجيد است بدين‌