تأثير مكتبهاى كلامى در پايه‌گذارى اصول فقه‌

همان طور كه اشارت وجود متكلمان در امر پيدايش قواعد و اصول فقه مهمترين عامل مؤثر بوده است و اين امر ابتداء از راه ايراد شبهات و اشكالات در تأويل و تفسير آيات و اخبار اسلامى پيدا شد، و از جمله كسانى كه در اين باب پايه‌گذار بوده است:

و اصل بن عطا رئيس فرقه معتزله است كه در باب حسن و قبح عقلى مباحثى مهم دارد كه همين مباحث بعدها بعنوان مباحث اصول فقه مورد توجه قرار گرفته است و تحت عنوان حسن و قبح عقلى بابى مفرد پديد آمد و چنين عنوان مطلب شد كه آيا احكام و تكاليف تابع مصالح و مفاسد نفس الامرى است يا نه و بهمين طريق هم مورد بحث و جدال اشعريان بود. در باب قياس و استحسان هم مسأله از همان ابتداء مورد توجه بوده است و در فروعى كه احكام آن را از راه نص و اخبار و آيات نمى‌توانستند دريابند متوسل باستحسان و قياس ميشدند و اين وضع بوسيله ابو حنيفه و يارانش بحد كمال رسيد و بدين جهت آنان را اصحاب رأى ميدانند (رجوع شود به الفرق بين الفرق ابو منصور عبد القاهر بغدادى- و تمهيد باقلانى و مقالات الاسلاميين- ابو الحسن اشعرى و رجوع شود به الفهرست. ص 368 و تاريخ جامع اديان ص 509).

و در هر حال قسمت مهمى از مباحث اصول در بدو امر بر رأى و قياس استوار شده است.

ابن خلدون گويد: چون ميان اهل عراق احاديث كمتر بود و از منبع وحى بدور بودند توجه آنها بيشتر به استحسانات و قياس بود و اصولا اينكه در مكتب ابو حنيفه قياس اصل قرار داده شده است بدين جهت است. زيرا وى اصولا باخبارى كه بدو ميرسيد و نقل ميشد اعتمادى نداشت و تنها احاديث معدودى را معتبر ميدانست.

لكن اهل حجاز از نظر قرب بمركز وحى باحاديث زيادتر توجه داشتند تا آنجا كه گويند احمد بن حنبل با اجتهاد و عمل به رأى شديدا مخالف بود و تأويل و تفسير در احاديث و آيات را نيز درست نمى‌دانست.

تفسير قرآن‌

درباره تفسير قرآن و تاريخچه آن مقالتى جداگانه نوشته‌ام كه مراجعه بدان خالى از فائده نيست.

در زمان حضرت رسول اكرم آيات قرآنى كه نازل ميشد بلا فاصله بواسطه كتاب وحى و براى عمل بدان به مسلمين ابلاغ ميگرديد و بطور قطع اصحاب حضرت رسول به محض شنيدن آن آيه منزل معنى آن را دريافتند و بدان عمل مى‌كردند و اگر احيانا ابهام و اجمالى در آن براى آنان وجود داشت به حضرت و يا كسانى كه آگاهى‌