چگونگى پيدايش بيمارى با سوء مزاج مادى‌

بدان كه سوء مزاج با ماده، گاه به يكى از دو حالت، باعث بيمارى عضوى در

بدن مى‌گردد:

1. گاه عضو در ماده (خلط) فرو رفته و بدان آغشته مى‌گردد، [1]) سطح عضو را

در بر گرفته)

2. گاه ماده در مجارى و فضاهاى خالى بدن، حبس مى‌گردد و چه بسا اين احتباس و دخالت آن ماده در عضو، باعث تورّم در آن گردد، و گاه (ماده به اين اندازه نبوده) ايجاد تورّم نمى‌كند. [2]

اين بود گفتارى پيرامون مزاج. البته طبيب بايد از جانب دانشمند طبيعى آنچه براى وى روشن نيست، بنا بر اصل پيش فرض بپذيرد.

فصل دوم: مزاج اعضا

آفريدگار بزرگ، هر حيوان و هر عضوى از آن را، مزاج شايسته‌اى عطا فرمود، كه آن بهترين مزاج براى انجام كارها و حالات وى به اقتضاى پذيرش امكانى (و ظرفيت وجودى) [3] او مى‌باشد؛ تحقيق در حقيقت اين نظريه به عهده فيلسوف است نه شخص‌

[1] درباره نفوذ ماده خلطى در اعضا در قسمت اول، شيخ الرئيس از دو تعبير منتقَع و مبتلّ استفاده نمود؛ منتقع يعنى ماده در عضو رسوخ نمايد و عضو در آن خيسانده گردد و مبتلّ يعنى ماده به قشر سطحى عضو بچسبد لذا هر منتقع، مبتل مى‌باشد ولى لزومى ندارد هر مبتل، منتقع نيز باشد.

[2] همه اقسام سوءمزاج يا همه بدن را در بر مى‌گيرد و آن را از اعتدال خارج مى‌كند مانند: تب دق در سوءمزاج گرم ساده و استرخا در سوءمزاج سرد مادى و ... يا تنها يك عضو را از اعتدال خارج مى‌كند مانند: صداع احتراقى در سوءمزاج گرم ساده و ورم بلغمى در سوءمزاج سرد مادى و ....

[3] پذيرش امكانى يعنى آنچه براى ممكن الوجود اقتضا مى‌شود.