فصل نهم در كيفيت شناسايى آنچه كه محمول آن نسبت به موضوع آن علت ندارد، و در استقراء و آنچه ايجاب مى‌كند، و در تجربه و آنچه ايجاب مى‌كند

(96) ممكن است سئوال شود كه هرگاه بين محمول و موضوع، از نظر تحقّق در متن واقع، علتى وجود نداشته باشد چگونه مى‌توان نسبت بين آن‌ها را بيان كرد؟ مى‌گوييم: اگر ثبوت محمول براى موضوع خودبه‌خود بيّن باشد نيازى به بيان نخواهد بود و در اين صورت از اين جهت كه نسبت محمول به موضوع به خاطر ذات موضوع است و ذات موضوع مواصلت به محمول را ايجاب مى‌كند به ثبوت محمول براى موضوع يقين حاصل مى‌شود و مواصلت و وجوب آن از آن حيث كه واجب شده است شناخته مى‌شود و لذا علم حاصل يقينى خواهد بود.

امّا اگر ثبوت محمول براى موضوع خودبه‌خود بيّن نباشد، البته در اين صورت حصول علم يقينى زوال‌ناپذير نسبت به آن ممكن نخواهد بود: زيرا هرگاه حدّ اوسط سبب ثبوت محمول بر موضوع نباشد، نمى‌توان از آن علم يقينى حاصل كرد؛ و اگر آنچه را كه سبب ثبوت محمول بر موضوع است حدّ اوسط قرار دهيم، پس در واقع سبب را حدّ اوسط قرار داده‌ايم و اين محال است، زيرا فرض كرده بوديم كه ثبوت محمول بر موضوع سبب ندارد. بنابراين اين‌گونه امور يا بايد خودبه‌خود بيّن باشند يا از طريق استقراء بيان شوند. و اگر از طريق استقراء بيان شوند از دو حال خارج نيست: يا وجود نسبت محمول به جزئيات موضوع خودبه‌خود بيّن و بدون سبب است، چه استقراء اين نوع را تبيين مى‌كند؛ و يا وجود نسبت محمول به جزئيات موضوع سبب دارد. و اگر ثبوت محمول بر موضوع در هريك از جزئيات بيّن باشد، يا بيّن بودن آن فقط از طريق حس است، كه در اين صورت ايجاب دوام نكرده و امكان زوال را رفع نمى‌كند و از اين نوع مقدّمات يقين حاصل نمى‌شود. و يا اين بيّن بودن ناشى از عقل است، كه اين قسم امكان‌پذير نيست‌ 85، زيرا ممكن نيست اين محمول [كه عقل براى جزئيات بديهى مى‌داند] ذاتى به معناى مقوّم باشد: زيرا همان‌طور كه پس از اين خواهد آمد، امر ذاتى به معناى مقوّم در حقيقت مطلوب نبوده و وجود آن براى موضوع خود بيّن است. يا [اين محمول‌] امرى عرضى است- و بدون ترديد چنين امرى از اعراض لازم كلّى‌اى است كه بر جزئيات حمل مى‌شود زيرا حمل اين عرض بر هريك از جزئيات صحيح است- پس اين عرض، لازم يكى از معانى ذاتى‌