طلب لم يمشى؟ و ذلك من الغاية؛ و الشدة فى جواب طلب لم حمّ فلان؟ و ذلك من المبدأ الفاعل؛ و تضاد الأركان فى جواب طلب لم يموت الحيوان؟ و ذلك بالمبدأ العنصرى؛ و قيام خط على خط فى جواب طلب كون زاوية كذا قائمة، و ذلك بالمبدأ الصورى.

فصل پنجم در تفصيل دخول اصناف علل در حدود و براهين تا اين‌كه از اين طريق بر مشاركت بين حدّ و برهان وقوف حاصل شود

634 (731) واجب است دانسته شود كه بعضى از علل، بعيد هستند مثل: جلوگيرى از سوء هضم در جواب اين‌كه چرا فلانى قدم مى‌زند؟ و اين از غايت است؛ و انسداد روده در جواب اين‌كه چرا فلانى تب دارد؟ و اين از مبدأ فاعلى است؛ و تضاد اركان در جواب اين‌كه چرا حيوان مى‌ميرد؟ و اين مبدأ عنصرى‌ 635 است؛ و قيام خطى بر خطى در جواب اين‌كه چرا فلان زاويه قائمه است، و اين مبدأ صورى است.

(732) و منها قريبة مثل توقّى احتقان الخلط و استيلاء البرد فى الجواب بغاية المشى، و العفونة فى الجواب بمبدأ الحمّى الفاعلى، و استيلاء اليابس على الرطب فى الأخلاظ فى الجواب بالمبدأ العنصرى للموت، و القيام على خط عن زاويتين متساويتين فى الجواب الصورى لكون زاوية كذا قائمة.

(732) و بعضى از علل، قريب هستند مثل: جلوگيرى از احتقان خلط و استيلاى سردى در جواب غايت قدم زدن؛ و عفونت در جواب مبدأ فاعلى تب؛ و استيلاى يبوست بر رطوبت در اخلاط، در جواب مبدأ عنصرى مرگ؛ قيام خطى به صورت دو زاويه‌ى مساوى در جواب صورى قائمه بودن فلان زاويه.

(733) و من العلل ما هو بالذات و منها ما هو بالعرض. أما الذى بالذات فكا لثقل لانهدام الحائط و هو من باب المبدأ الفاعلى، و كالصّقالة لعكس الشّبح، و هو من باب المبدأ العنصرى، و مثل كون الزاويتين متساويتين فى الجنبين مبدأ لإثبات كون الخط عمودا، و هو ن باب المبدأ الصورى، و كالصحة لإثبات أنه يمشى بعد الطعام، و هو من باب المبدأ التمامى.