الفصل السابع فى اختلاف العلوم و اشتراكها بقول مفصل‌ (273) نقول إن اختلاف العلوم الحقيقية هو بسبب موضوعاتها. و ذلك السبب إما اختلاف الموضوعات و إما اختلاف موضوع واحد. و لنفصل أقسام الوجه الأول و نقول:

فصل هفتم در اختلاف علوم و اشتراك آن‌ها به طور مفصل‌

(273) مى‌گوئيم: اختلاف علوم حقيقى به سبب موضوعات آن‌هاست. و اين سبب يا اختلاف موضوعات است، يا اختلاف يك موضوع واحد 258. اقسام وجه اوّل را مورد تفصيل قرار داده و مى‌گوئيم:

(274) إن اختلاف موضوعات العلوم إما على الإطلاق من غير مداخلة- مثل اختلاف موضوعى الحساب و الهندسة، فليس شى‌ء من موضوع هذا فى موضوع ذلك- و إما مع مداخلة مثل أن يكون أحدهما يشارك الآخر فى شى‌ء. و هذا على وجهين: إما أن يكون أحد الموضوعين أعم كالجنس، و الآخر أخص كالنوع أو الأعراض الخاصة بالنوع. و إما أن يكون فى الموضوعين شى‌ء مشترك و شى‌ء متباين مثل علم الطب و علم الأخلاق:

فإنهما يشتركان فى قوى نفس الإنسان من جهة ما الإنسان حيوان، ثم يختص الطب بالنظر فى جسد الإنسان و أعصائه، و يختص علم الأخلاق بالنظر فى النفس الناطقة و قواها العملية.

(274) اختلاف موضوعات علوم يا به نحو اطلاق و بدون تداخل درهم است- مثل اختلاف موضوع حساب و هندسه، كه چيزى از موضوع حساب در موضوع هندسه يافت نمى‌شود- و يا همراه تداخل درهم است، مانند اين‌كه يكى از موضوعات آن‌ها در چيزى با ديگرى اشتراك دارد و اين [شقّ دوّم‌] دو قسم است: يا يكى از دو موضوع اعمّ است مانند جنس، و ديگرى اخص است مانند نوع يا اعراض خاصه‌ى نوع، و يا دو موضوع فوق داراى وجه‌