خاص اوست و اجرام شوق دارد. بتشبه به او و نتواند بود كه شوق جميع اجرام فلكى بيك چيز از يك جنس باشد بلكه هريك را معشوقى است خاص مخالف با معشوق آن‌ديگرى و جملگى مشتركند در اينكه معشوقشان يكى است و آن معشوق اوّل است و واجب است قوت محركه براى هريك بى‌نهايت باشد و قواى جسمانيه براى هركدام متناهى است و جائز نيست جسمى يا علت وجود نفسى يا عقلى گردد و اجسامى كه از اركان أربعة متكون شدند داراى قوتهائى هستند كه آنها را استعداد قبول فعل بخشد و آن حرارت و برودت است و قوتهائى است كه استعداد قبول فعل رطوبت و يبوست بخشد و در آن‌ها قوتهاى ديگرى است فاعل و منفعل مانند ذوقى كه فاعل است در زبان و دهان و شمى كه فاعل است در آلت استشمام و صلابت و لين و خشونت و لزوجت و اينها همه ظاهر شود از آن چهار نخستين.

جسمى كه شديد الحرارة بالطبع است آتش است و شديد البروده آب است و جارى هواء است و شديد الانعقاد زمين است و اينها همان مواد چهارگانه‌ايست كه اصول كون و فساد است و قابل استحاله بعضى از آنها به بعضى است و اشياء كائنه و فاسده‌اى كه ظاهر مى‌شود ظهورش از مزاجهائى است كه ظاهر مى‌شود در آن مواد بر طبق نسبت‌هاى مختلفى كه آنها را استعداد بخشند براى قبول خلقت‌هاى گوناگون و صورتهاى مختلفى كه قوام آنها بآنست و ظاهر شود از اين صور كيفيتهاى محسوس و اين كيفيات باطل شود و جانشينش غيرش گردد و صورت باقى است بحال خود و آنچه حاصل شود از چهار مزاج باقى مى‌ماند قوتها و صورت‌هاى آن و فاسد نشود و حقيقت مزاج تغيير كيفيات چهارگانه است از حالتش و انتقال از ضدى است به ضدى و اين كيفيات ناشى از قوت‌هاى اصليه و تأثير بعضى در بعضى است تا حاصل شود كيفيت متوسطه بر طبق حكمت بارى تعالى در انعام خود چه او خلق فرموده اصول را و آشكارا كرده از آن مزاجهاى گوناگون را و اختصاص داده هر مزاجى را بنوعى از انواع و هر مزاجى كه دور از اعتدال است سبب هر نوعى قرار داده كه دورتر است و از كمال نوعى كه نزديكتر باعتدال است مزاج بشرى قرار داده تا آماده شود براى قبول نفس ناطقه و از براى هر نوعى از نبات نفسى است كه صورت آن نوع است و از آن صورت ظاهر شود قوتهائى كه آن نوع را به كمالش مى‌رساند به وسيله آلاتى كه بتوسط آن كار مى‌كند و حال هر نوعى از انواع حيوان بر اين منوال است.

9- انسان‌

انسان را از جمله حيوانات خواصى است همانا او را نفسى است كه افعال خود را بآلات جسمانيه بجاى آورد و او را قوتى است افزون به اينكه بدون آلت جسمانى هم فعاليت و فاعليت كند و آن قوت نيروى عقل است و از آن قوت است غاذيه و مربيه و مولده و هريك از اينها را قوتى است كه خدمت كند آنها را و از جمله قوت‌هاى قوت مدركه او قواى ظاهره و احساسات باطنه است كه متخيله و وهم و ذاكره و مفكره و قوت‌هاى‌