بنابراين، چگونه ممكن است كه خداوند از يك‌سو به عدل و احسان فرمان دهد و از سوى ديگر، خود برخلاف آن، عمل كند. [1]

شيخ الرئيس درباره اين اشكال مى‌گويد:

و لعلّك تقول أيضا: فإن كان القدر فلم العقاب؛

و شايد تو نيز بگويى: اگر در نظام هستى همه‌چيز تابع قضاوقدر الهى است، چرا كيفر؟

به اين اشكال دوگونه پاسخ مى‌توان داد: يكى اين‌كه آيا قضاوقدر الهى با اختيار انسان سازگار است يا نه و ديگرى اين‌كه با صرف‌نظر از سازگار بودن يا سازگار نبودن قضاوقدر با اختيار و آزادى انسان، آيا كيفر و مجازات با عدل و احسان خداوند، سازگارى دارد يا ندارد؟

هرچند شيخ الرئيس، تنها به پاسخ دوم پرداخته و از پاسخ اوّل صرف‌نظر كرده است؛ ولى ما براى كامل شدن مطلب و رفع شبهه ناسازگارى قضاوقدر با اختيار بشر، هردو پاسخ را مى‌آوريم.

1. قضاوقدر و مسئله اختيار

حقيقت اين است كه اعتقاد به قضاوقدر، هيچ‌گونه منافاتى با اعتقاد به اختيار ندارد.

براى هر عاقلى فرق ميان فعل اختيارى و جبرى روشن است. با اين‌كه هيچ‌يك از آنها از حوزه قضاوقدر الهى خارج نيست و اگر كسى بخواهد فرق آنها را انكار كند، هدفى جز مكابره و عقل ستيزه و مخالفت با بديهيّات ندارد. به گفته مولوى:

وانگهى قضاى الهى به فعل اختيارى انسان تعلّق گرفته است و اگر از انسان سلب‌

[1] . ر. ك: الحكمة المتعالية فى الاسفار العقلية الاربعه، ج 7، ص 81- 82.