آن «آزارى نباشد».

شيخ الرئيس درباره اين اشكال مى‌گويد:

أو لعلّك تقول: هلّا أمكن أن يبرأ القسم الثّانى عن لحوق الشّرّ؟

يا شايد بگويى: چرا قسم دوم از پيوستن شر بركنار نباشد؟

پاسخ اشكال‌

درست است كه اگر در عالم طبيعت هيچ‌گونه شرّى نباشد، ايده‌آل بلكه فوق ايده آل است؛ ولى با تضادّى كه لازمه وجودات مادّى است و با تصادم‌ها و برخوردهايى كه خواهى‌نخواهى ميان آنها تحقّق پيدا مى‌كند، چگونه مى‌توان انتظار داشت كه حتّى شرّ اندكى بر وجود آنها ترتّب پيدا نكند؟ يا بايد با عدم ايجاد اين‌گونه موجودات، از خير فراوان آنها گذشت و يا بايد با ايجاد آنها از شرّ اندكشان چشم‌پوشى كرد و البته رجحان بادوم است.

آيا مى‌توان به‌سبب خاموش نشدن چراغ يك پيرزن، درهاى خزانه باد را قفل زد و موجودات اين عالم را از فيض بيكران آن بى‌بهره كرد؟

مستشكل نمى‌خواهد بگويد: اين‌گونه موجوداتى كه در تضاد و تصادم خود مشكلاتى به‌بار مى‌آورند و ضررها و زيان‌هايى مى‌رسانند، نبايد آفريده شوند، بلكه مى‌خواهد بگويد: بايد به‌گونه‌اى آفريده شوند كه زيان اندك هم بر وجود آنها مترتّب نشود.

بايد ديد آيا چنين چيزى ممكن است؟ آيا مى‌توان انتظار داشت كه آتش در تصادم‌ها و برخوردهاى خود، آن‌چه را براى ما زيان‌بار است، بسوزاند و آن‌چه را مفيد است، نسوزاند؟ آيا مى‌توان انتظار داشت كه آب‌ها برنامه جريان و تبخير و تقطير خود را مطابق ميل ما تنظيم كنند و هرجا زيان‌بخش است از جريان و تبخير و