دغدغه شيخ الرئيس‌

او كه حاضر نيست هم اتّصال را و هم اتحاد را بپذيرد، دغدغه‌اى دارد كه خودش آن‌را بيان كرده است. ما اگر بتوانيم دغدغه خاطر او را برطرف كنيم، موفق شده‌ايم كه اتّصال و اتّحاد را يكى كنيم. دغدغه او اين است:

و هؤلاء بين أن يجعلوا العقل الفعّال متجزّئا قد يتّصل منه شي‌ء دون شي‌ء، أو يجعلوا اتصالا واحدا به يجعل النّفس كاملة واصلة إلى كلّ معقول.

به نظر وى اگر لازمه اتّصال، اتحاد باشد، يكى از دو محذور لازم است:

يكى اين‌كه عقل فعّال را تجزيه‌پذير بدانيم، تا نفسى كه به همه صورت‌هاى عقلى نايل نيامده و همه معارف عقلى را دريافت نكرده، برخى از علوم و معارف را با اتّصال به قسمتى از عقل فعّال دريافت كند و برخى ديگر را با عدم اتّصال به قسمتى ديگر، دريافت نكند.

ديگرى اين‌كه از تجزيه‌پذيرى عقل فعّال صرف‌نظر كنيم و بگوييم: هر دو حقيقت نفس و عقل، چنان به يك‌ديگر متّصل و متّحد مى‌شوند كه نفس، به يك‌باره كامل و واصل مى‌شود و تمام صورت‌هاى عقلى عقل فعّال را يك‌جا دريافت مى‌كند.

هر دو وجه باطل است. نه عقل فعّال تقسيم مى‌شود و نه نفس به همه معارف آن دست‌رسى پيدا مى‌كند. البته همه نفوس به اين مرتبه نمى‌رسند؛ ولى نقيض سالبه كلّيّه، موجبه جزئيّه است.

بنابراين، چه مانعى دارد كه برخى از نفوس به چنين مرتبه‌اى نايل آيند؟

رفع دغدغه شيخ الرئيس‌

جاى شگفتى است كه شيخ الرئيس- كه قهرمان بزرگ فكر و انديشه و فلسفه است- از كنار مسئله به سادگى گذشته است.

آن‌چه موجب دغدغه خاطر خطير او شده است، عبور سطحى و ساده او از كنار مسئله اتّصال است.