فاطمه معصومه‌

در میان دختران موسی بن جعفر (ع) فاطمه کبری معروف به «فاطمه‌ی معصومه» (ع) از همه برتر، بزرگوارتر و با فضیلت‌تر است. برخی از مورخان چهار نفر از دختران موسی بن جعفر (ع) را با نام «فاطمه» یاد کرده‌اند: فاطمه‌ی کبری، فاطمه‌ی وسطی، فاطمه‌ی صغری و فاطمه. [1] فاطمه صغری، مشهور به «بی‌بی هیبت» در آذربایجان شوروی در جنوب بادکوبه مدفون است. [2] فاطمه وسطی - بنا به نقلی - در اصفهان دفن شده است. [3] قبر فاطمه ملقب به «فاطمه طاهره» در رشت و به خواهر امام مشهور است. [4] فاطمه کبری نیز - که موضوع بحث ماست - در قم مدفون است.
ولادت
فاطمه‌ی معصومه در اول ذیقعده، سال 173 هجری قمری دیده به جهان گشود. [5] .
پدر و مادر
شرافت نسبی حضرت معصومه (ع) که هم دختر امام است، هم خواهر امام و هم عمه امام برتر از آن است که قلم توان ترسیم آن را داشته باشد. او در مکتب تربیتی پدر بزرگوارش موسی بن جعفر (ع) و آغوش سرشار از محبت مادری به نام «نجمه» که از بانوان با فضیلت و از اسوه‌های تقوی و شرافت است تربیت یافت. شیخ صدوق روایت کرده که نجمه خاتون در عقل و درایت، اطاعت و عبادت و رعایت ادب، به ویژه نسبت به حمیده خاتون از بهترین بانوان جهان بود. [6] منابع تاریخی تصریح کرده‌اند که حضرت علی بن موسی الرضا (ع) و حضرت معصومه (ع) از یک مادر می‌باشند. [7] اجتماع آن همه فضائل و مناقب در وجود آن بانوی بی‌همتا در عصر خود او را شایسته تحمل انوار الهی و پرورش خورشید امامت؛ حضرت علی بن موسی الرضا (ع) و ماه تابان خاندان عصمت، حضرت معصومه (ع) در دامان خود ساخت.
القاب
در منابع روایی و تاریخی القاب زیادی برای دختر موسی بن جعفر (ع) نقل شده است که هر کدام بیانگر درجه و مقامی از درجات و مقامات معنوی این بانوی گرانقدر نزد پروردگار می‌باشد. در ذیل به مشهورترین لقب‌های آن حضرت اشاره می‌کنیم.
معصومه
لقب معصومه برگرفته شده از روایتی است که از امام رضا (ع) نقل شده است:
«من زار المعصومة بقم کمن زارنی» [8] . کسی که حضرت معصومه را در قم زیارت کند (در ثواب) مانند کسی است که مرا زیارت کرده است. لقب «معصومه» هر چند دلالت بر عصمت این بانوی بزرگوار از خطا و لغزش از آن نوع و در آن مرتبه‌ای که پیامبر (ص)، حضرت زهرا (ع) و امامان دوازده‌گانه برخوردار هستند، نمی‌کند، لیکن بیانگر برخورداری وی از مرتبه نازله این رتبت ویژه است؛ رتبتی که در انسان‌های معمولی یافت نمی‌شود.
کریمه اهل بیت
ارادتمندان و ستایشگران حضرت معصومه (ع) از همان ابتدا تاکنون به هنگام یاد از آن بزرگوار در نظم و نثر، لقب «کریمه اهل بیت» را در حق او فراوان به کار برده‌اند. علاوه بر آن - به نقل آیةالله العظمی نجفی مرعشی قدس سره - امام باقر یا حضرت صادق علیهماالسلام در خواب به پدر ایشان فرمود: «علیک بکریمة اهل البیت» بر تو باد به کریمه اهل بیت. [9] .
شفیعه
بعد از صدیقه طاهره (ع) از جهت گستردگی شفاعت، هیچ بانویی به شفیعه محشر، حضرت معصومه (ع) نمی‌رسد. امام صادق (ع) در سخنی این مقام والای او را چنین بیان می‌کند:
«بانویی از فرزندان من به نام فاطمه، دختر موسی در قم رحلت می‌کند که با شفاعت او همه شیعیان ما وارد بهشت می‌شوند.» [10] . و در فرازی از زیارتنامه‌ی آن گرامی که از امام رضا (ع) رسیده است می‌خوانیم: «یا فاطمة اشفعی لی فی الجنة فان لک عندالله شأنا من الشأن» [11] . ای فاطمه معصومه! بهشت را برای من درخواست کن؛ زیرا نزد خدا مقام والایی داری.
القاب دیگر آن حضرت که در زیارتنامه‌اش آمده عبارت است از: طاهره، حمیده، بره، رشیده، تقیه، نقیه، رضیه، سیده، مرضیه و اخت الرضا (ع) [12] .
شخصیت
حضرت معصومه (ع) در پرتو برخورداری از کمالات نفسانی و فضائل اخلاقی بعد از امام رضا (ع) در میان فرزندان موسی بن جعفر (ع) و حتی دیگر امامزادگان، شخصیتی ممتاز و برجسته دارد. محدث قمی در رابطه با دختران موسی بن جعفر می‌نویسد:
«بر حسب آنچه به ما رسیده افضل آنها، سیده جلیله‌ی معظمه، فاطمه بنت امام موسی (ع) معروف به حضرت معصومه است.» [13] .
علامه، محمد تقی تستری می‌نویسد:
«در میان فرزندان امام کاظم (ع) با آن همه کثرتشان بعد از امام رضا (ع) کسی همسنگ حضرت معصومه (ع) نمی‌باشد.» [14] .
در ذیل به مظاهری از شخصیت معنوی و الهی این بانوی گرانقدر که در سخنان امامان علیهم‌السلام عنوان شده اشاره می‌کنیم.
قم، حرم اهل بیت
مضمون چندین روایت این است که قم به خاطر وجود مبارک فاطمه‌ی معصومه (ع) در آن، حرم اهل بیت قلمداد شده است، از جمله امام صادق (ع) فرمود: «خداوند حرمی دارد که مکه است. پیامبر (ص) نیز حرمی دارد که مدینه است. کوفه نیز حرم امیرمؤمنان (ع) است. برای ما خاندان نیز حرمی است که در قم است. و به همین زودی بانویی از فرزندان من به نام فاطمه در آنجا دفن خواهد شد، کسی که او را زیارت کند بهشت بر او واجب خواهد شد.» راوی می‌افزاید: امام این سخن را وقتی فرمود که هنوز امام کاظم (ع) متولد نشده بود. [15] .
روایت حدیث
نام فاطمه معصومه در زمره راویان و محدثان موثق و معتبر روایات اهل بیت علیهم‌السلام، زینت بخش کتب رجالی شیعه و سنی است. ارباب حدیث تصریح کرده‌اند که وی، عالمه، محدثه و راویه بود و جز از فرد مورد اعتماد و امین روایت نقل نمی‌کرد، از این رو، روایاتش مورد توجه و قبول محدثان شیعه و سنی قرار گرفته است. [16] .
مرتبت علمی
کریمه‌ی اهل بیت، دانش خود را از سرچشمه‌ی ولایت گرفته و در این میدان گوی سبقت را از دیگران ربوده بود. بنا به نقل صاحب کشف اللئالی روزی جمعی از شیعیان وارد مدینه شدند و تعدادی پرسش در نامه‌ای نوشته به خانه‌ی امام کاظم (ع) بردند. امام در سفر بود، امام رضا (ع) نیز در مدینه حضور نداشت.
هیأت اعزامی از این که خدمت امام زمان خود نرسیده بودند و با دست خالی باز می‌گشتند اندوهگین بودند. حضرت معصومه - که در آن ایام هنوز به سن بلوغ نرسیده بود - با مشاهده غم و اندوه آنان، پاسخ پرسش‌ها را نوشت و به آنان داد. شیعیان با خوشحالی مدینه را ترک کردند. در بیرون مدینه امام کاظم (ع) را زیارت و داستان خود را تعریف کرده پاسخ‌های حضرت معصومه را ارائه دادند. امام کاظم با دیدن جواب‌ها، با بیان جمله: «فداها ابوها» رضایت و مسرت خود را بیان کرد. [17] .
در جستجوی برادر
تاریخ، خواهران و برادران زیادی را سراغ دارد که با تمام وجود همدیگر را دوست داشته و محبت آنان نسبت به یکدیگر زبانزد خاص و عام است. بارزترین نمونه این افراد امام حسین و زینب کبری علیهماالسلام و پس از ایشان امام رضا و حضرت معصومه علیهماالسلام هستند. حضرت رضا (ع) در سال 148 هجری متولد شد و مدت 25 سال، تنها فرزند «نجمه خاتون» بود تا سرانجام در اول ذیقعده سال 173، خواهرش حضرت معصومه چشم به جهان گشود. بیش از ده بهار از عمرش نگذشته بود که پدر بزرگوارش به دست هارون به شهادت رسید. از این پس تنها مایه ی تسلی او برادر ارجمندش علی بن موسی الرضا (ع) بود که ناگهان مأمون با توسل به نیرنگ و زور او را به خراسان فرا خواند. حضرت معصومه (ع) حدود یک سال فراق برادر را تحمل کرد ولی دیگر کاسه صبرش لبریز شد و تصمیم به هجرت به ایران و دیدار برادر گرفت. در این سفر پنج تن از برادران حضرت به نام‌های: فضل، جعفر، هادی، قاسم و زید و تعدادی از برادرزادگان و تنی چند از خدمتکاران، آن گرامی را همراهی می‌کردند. حضرت معصومه (ع) رنج سفر را تحمل کرد تا به شهر «ساوه» رسید. مردم آن شهر که در آن زمان از دشمنان سرسخت اهل بیت بودند به آنان حمله کردند و جنگ سختی درگرفت و همه برادران و برادرزادگان حضرت معصومه به شهادت رسیدند. شهادت 23 تن از بستگان و عزیزان آن گرامی، او را به شدت محزون و در غمی جانکاه فرو برد و در نهایت به بستر بیماری کشاند. مردم و اشراف قم که دوستدار خاندان پیامبر (ص) بودند با آگاهی از این واقعه دلخراش به ساوه رفتند و پس از دیدار با دختر موسی بن جعفر (ع)، آن گرامی را به درخواست خودش به قم آوردند.
رحلت جانسوز
حضرت معصومه (ع) مدت هفده روز در خانه‌ی یکی از بزرگان قم به نام موسی بن خزرج در حالی که بیمار و رنجور بود به سر برد. در این مدت بانوان متدین قمی گروه گروه به دیدار و عیادت آن حضرت می‌شتافتند و او را در سوگ عزیزان از دست رفته‌اش تسلیت می‌گفتند؛ تا آن که سرانجام در روز دهم ربیع الثانی، سال 201 هجری [18] پیش از آن که دیدگان رمد کشیده‌اش به دیدار برادرش روشن گردد، در دیار غربت رحلت نمود و شیعیان را در ماتم خود به سوگ نشاند.
مردم قم، با تجلیل فراوان، پیکر پاکش را تشییع کردند و در محل کنونی حرم که آن روز در بیرون شهر بود و به موسی بن خزرج تعلق داشت به خاک سپردند. [19] .
فضیلت زیارت
در روایات اسلامی - پس از چهارده معصوم (ع) - زیارت هیچ یک از انبیا و اولیا در حد زیارت حضرت معصومه (ع) مورد تشویق و ترغیب قرار نگرفته است. در ذیل به ذکر دو نمونه از دو امام معصوم (ع) بسنده می‌کنیم. [20] .
1- راوی می‌گوید: از امام رضا (ع) پیرامون حضرت معصومه (ع) پرسیدم. فرمود:
«من زارها فله الجنة» [21] . هر کس او را زیارت کند بهشت از آن اوست.
2- امام جواد (ع) نیز می‌فرماید:
«من زار قبر عمتی بقم فله الجنة» [22] . کسی که قبر عمه‌ام را در قم زیارت کند، بهشت از آن اوست.