ترجمه :

مبحث قياس و تقسيم آن به صناعات خمس‌

مرحوم محشّى در ذيل كلام مصنّف يعنى « القياس الى آخره » ميفرمايد :

قياس را به دو اعتبار تقسيم مى‌كنند :

الف : تقسيم آن بملاحظه هيئت و صورت‌

ب : تقسيمش باعتبار مادّه‌

در تقسيم اوّل آنرا به قياس استثنائى و اقترانى تقسيم مى‌كنند كه شرح هريك با اقسامشان گذشت و امّا در تقسيم دوّم قياس را به پنج قسم مى‌كنند كه از آنها به صناعات خمس نام ميبرند و آنها عبارتند از :

برهان، جدل، خطابه، شعر، مغالطه .

و از مغالطه گاهى به قياس سفسطى نام نيزمى‌برند .

وجه حصر در صناعاتپنجگانه‌

مرحوم محشّى براى حصر قياس باعتبار مادّه در امور پنجگانه مذكور چنين تقرير ميفرمايد :

مقدّمات قياس يا اثرش تصديق است و يا غير تصديق يعنى خيال مى‌باشد .

قسم دوّم را قياس شعرى نامند .

امّا قسم اوّل يا مفيد تصديقى ظنّى است و يا جزمى .

قسم اوّل را قياس خطابى خوانند .

امّا قسم دوّم اگر مفيد جزم يقينى باشد قياس را برهان خوانده و در غير اينصورت يا در آن ملاحظه مى‌كنند اعتراف و اقرار از عامه مردم و يا گردن نهادن خصم را كه در اينصورت بآن قياس جدلى گفته و در غير اينفرض بآن قياس مغالطى گويند .

آثار الباقية في شرح الحاشية، ص