و ضرب چهارم مركّب است از صغراى سالبه جزئيه و كبراى موجبه كلّيّه مثل :

بعض ج ليس ب و كلّ الف ب يا بعض الابيض ليس بحيوان و كلّ انسان حيوان فبعض الابيض ليس بانسان .

و همانطوريكه مشاهده ميشود نتيجه در ايندو ضرب سالبه جزئيه است و بايندو مصنّف اشاره كرده و گفته :

« و المختلفتان فى الكم ايضا سالبة جزئيه » و مقصودش از كلمه « ايضا » اينستكه همانطوريكه در كيف مخالف هستند در كمّ نيز با يكديگر اختلاف دارند .

شارح گويد :

پس ضروب منتجه اين شكل از محصورات اربعه تنها دو قسم آن يعنى سالبه كليه و سالبه جزئيه ميباشد .

حاشيه : قوله : بالخلف .

يعنى دليل انتاج هذه الضّروب لهاتين النتيجتين امور :

الاوّل : الخلف و هو ان يجعل نقيض النتيجة لايجابه صغرى و كبرى القياس لكلّيتها كبرى لينتج من الشكل الاوّل ما ينافى الصّغرى و هذا جار فى الضروب الاربعة كلّها .

ترجمه و شرح :

1- دليل خلف‌

مرحوم محشّى در ذيل كلام مصنّف يعنى « بالخلف » اين دليل را تشريح نموده كه شرح و تفصيلش را ما در ذيل مى‌نگاريم :

قبلا گفتيم كه نتائج در اشكال غير از شكل اوّل نظرى و محتاج باثبات و اقامه برهان است از اينرو مصنّف براى اثبات نتيجه در شكل دوّم متمسّك به سه دليل شده :

آثار الباقية في شرح الحاشية، ص