إشكالات تصحيح كتاب و معذرت از صاحبدلان و أولو الألباب‌

بر صاحبدلان كه روى سخن با ايشان است پوشيده نيست كه تصحيح و تنقيح كتابهايى كه نادر الوجود و قليل النّسخة است مانند تصحيح و تنقيح كتابهايى نيست كه نسخه‌هاى آن‌ها بسيار، و شايع و ساير در أقطار و أمصار است؛ كتبي كه پيوسته در دسترس بوده و علما و فضلا خلفا عن سلف درس و بحث و مقابله و تصحيح و استنساخ و استكتاب آن‌ها را وجهه همّت ساخته و بشرح و بيان و تحشية و تعليق و اشاعه و نشر آن‌ها پرداخته‌اند، ميتوان براى مثال باين قبيل كتب كتب أربعه خاصّه و صحاح ستّه عامّه را ذكر نمود؛ زيرا هر مشكلى كه در اين قبيل كتابها بوده پيشينيان در اين طول زمان راه حلّ آن را بقدم جدّ و جهد پيموده و گره آن مشكل را از روى صدق دل بسر انگشت تحقيق گشوده‌اند پس در تصحيح و تنقيح اين نوع كتابها صلاحيت متصدّى و مراجعة بمآخذ در موارد لزوم كافى است بخلاف كتبي كه نسخ آن‌ها در دسترس نبوده و از زمان تأليف هرگز مورد مقابله و تصحيح قرار نگرفته و هنوز عالمي بعنوان بررسى و تحقيق به آنها دست نيازيده است بلكه بقول معروف تا كنون دست كسى به دامان وصال آن‌ها نرسيده و هنوز بكر است، پر واضح است كه فرق ميان اين دو تصحيح و دو نوع كتب بسيار بلكه خارج از حدّ اندازه گيرى و قياس است چنان كه شاعر گفته:

بديهي است كه هر چند دايره تنگتر باشد كار سخت‌تر خواهد بود مثلا اگر تأليف قديمتر باشد و نسخه منحصر بفرد باشد و در عين حال مشوّش و مغلوط و دستخورده؛ الى غير ذلك از مشكلاتى كه موجب مزيد صعوبت امر مى‌گردد تا كار به جائى رسد كه تصحيح ممكن نباشد.

بعد از تمهيد اين مقدّمه مى‌گوئيم: