چنين اجماعى در نزد آنان حجت نيست، زيرا با سكوت، نمى توان قولى را به كسى نسبت داد و در اجماع سكوتى اتفاق و اجماع علما محرز نيست.

حجيت اين اجماع، در نزد اهل سنت نيز مورد اختلاف است; مالكيه و شافعيه اجماع سكوتى را معتبر نمى دانند، ولى حنفيه و حنابله آن را يكى از مصاديق اجماع دانسته و به حجيت قطعى آن حكم مى دهند.

جناتى، محمد ابراهيم، منابع اجتهاد (از ديدگاه مذاهب اسلامى)، ص (200-199).

خضرى، محمد، اصول الفقه، ص 316.

طباطبايى حكيم، محمد تقى، الاصول العامة للفقه المقارن، ص 273.

زحيلى، وهبه، اصول الفقه الاسلامى، ج 1، ص 552.

زحيلى، وهبه، الوجيز فى اصول الفقه، ص (52-50).

مغنيه، محمد جواد، علم اصول الفقه فى ثوبه الجديد، ص 227.

بحرالعلوم، محمد، الاجتهاد اصوله و احكامه، ص 76.

غزالى، محمد بن محمد، المستصفى من علم الاصول (به ضميمه فواتح الرحموت بشرح مسلم الثبوت)، ج 2، ص 246.

مكارم شيرازى، ناصر، انوار الاصول، ج 3، ص 202 و 213.

ابو زهره، محمد، اصول الفقه، ص 192.

اجماع شيخين

اتفاق نظر ابوبكر و عمر بر حكمى شرعى

اجماع شيخين، به اتفاق نظر عمر و ابوبكر در حكمى از احكام شرعى مى گويند. اين اجماع از نظر برخى اصوليون اهل سنت حجت است. آنها به حديثى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) استناد كرده اند كه فرمود:

«اقتدوا باللذَين من بعدى ابى بكر و عمر; به ابوبكر و عمر كه بعد ازمن مى آيند اقتدا كنيد».

ولى در نظر بيشتر اهل سنت و همه اصوليون شيعه، اين اجماع اعتبارى ندارد.

در كتاب «المستصفى» آمده است:

«ولا ينعقد الاجماع بالشيخين، اميرى المؤمنين أبى بكر و عمر عند الاكثر، خلافا للبعض... قائلوا كون اتفاق الشيخين اجماعا، قالوا قال رسول الله(صلى الله عليه وآله): اقتدوا باللذين من بعدى أبى بكر و عمر»[1]

[1]غزالى، محمد بن محمد، المستصفى من علم الاصول (به ضميمه فواتح الرحموت بشرح مسلم الثبوت)، ج 2، ص 231

زحيلى، وهبه، اصول الفقه الاسلامى، ج 1، ص 512.

زحيلى، وهبه، الوجيز فى اصول الفقه، ص 46.

اجماع شيعه

ر.ك: اجماع اماميه

اجماع صحابه

اتفاق نظر صحابه پيامبر(صلى الله عليه وآله) در امر دينى

يكى از اقسام اجماع در نظر اهل سنت، اجماع صحابه است و آن، عبارت است از اتفاق نظر صحابه پيامبر(صلى الله عليه وآله) در يكى از امور دينى.

«داود بن على ظاهرى اصفهانى» پيشواى مذهب ظاهرى، و «احمد بن حنبل شيبانى» پيشواى مذهب حنبلى معتقد است فقط اتفاق صحابه پيامبر(صلى الله عليه وآله) در يكى از احكام، اجماع ناميده شده و معتبر است، و اتفاق غير صحابه از نظر استنباط احكام، اعتبار و حجيت ندارد.

گروهى از دانشمندان اهل سنت معتقدند عالى ترين اجماع، اتفاق صحابه است، زيرا آنان به زمان رسول خدا(صلى الله عليه وآله) و روزگار بيان احكام شريعت نزديك ترند و نظرشان هم به واقع نزديك تر است.

علامه حلى، حسن بن يوسف، مبادى الوصول الى علم الاصول، ص 193.

جناتى، محمد ابراهيم، منابع اجتهاد (از ديدگاه مذاهب اسلامى)، ص 183.

غزالى، محمد بن محمد، المستصفى من علم الاصول (به ضميمه فواتح الرحموت بشرح مسلم الثبوت)، ج 2، ص 81.

همان، ج 1، ص 185.

باجى، سليمان بن خلف، احكام الفصول فى احكام الاصول، ص 419.

اجماع صريح

موافقت صريح مجتهدان با رأى مورد اجماع

اجماع صريح، مقابل اجماع سكوتى بوده و به اجماعى گفته مى شود كه هر يك از مجتهدان و عالمان، به طور صريح، رأى و نظر مورد اجماع را پذيرفته و براساس آن فتوا داده باشند.

در حجيت اجماع صريح، اختلافى نيست.

بحرالعلوم، محمد، الاجتهاد اصوله و احكامه، ص 75.

زحيلى، وهبه، الوجيز فى اصول الفقه، ص (50-49).

زحيلى، وهبه، اصول الفقه الاسلامى، ج 1، ص (552-551).

اجماع ظنى

اجماع مفيد ظنّ به حكم شرعى، يا اجماع محتمل التحقّق

اجماع ظنى، مقابل اجماع قطعى است. اين اصطلاح در كتاب هاى اصولى شيعه و سنى به كار رفته است و براى آن معانى متفاوتى ذكر شده است; از جمله:

[1]اجماع ظنى، اجماعى است كه از آن، ظن به حكم شرعى به دست آيد; اين اصطلاح - بنا بر حجيت خبر واحد - اجماع منقول به خبر واحد را شامل مى شود، و مقابل اجماع قطعى است كه شامل اجماع محصَّل براى تحصيل كننده و اجماع منقول به تواتر مى گردد

2. بعضى از اصوليون اهل سنت اجماع مدركى را دوگونه دانسته اند:

أ) اجماع قطعى; يعنى اجماعى كه بالفعل محقق شده و مستند