شهابى، محمود، تقريرات اصول، ج 2، ص 102.

مكارم شيرازى، ناصر، انوار الاصول، ج 2، ص 193.

ادوات نسبت

هيئت ها و الفاظِ برقرار كننده ارتباط بين اجزاى كلام

ادوات نسبت، حروف و هيئت هايى است كه داراى معناى حرفى بوده و بين اجزاى كلام ارتباط برقرار مى نمايد و موجب مى شود كلام براى مخاطب مفيد فايده اى كامل باشد.

براى مثال، در جمله «سرت من البصرة الى الكوفة» حروف «من» و «الى» بين كلمات «سير»، «بصره» و «كوفه» ارتباط برقرار مى نمايد، به گونه اى كه نشان مى دهد اين حركت از بصره شروع شده و در كوفه پايان يافته است.

هم چنين، هيئت فعل ماضى «سرت» دلالت مى كند بر اين كه فاعل اين سير، متكلم بوده است و حركت را به او نسبت مى دهد. وجود اين ادوات در جمله موجب مى شود اين كلام براى مخاطب فايده اى تام و كامل داشته باشد.

در كتاب «فوائد الاصول» آمده است:

«ثم ان هناك ادوات اخر تفيد النسبة اذ لا يختص ما يفيد النسبة بهيئات التراكيب، بل الحروف ايضا تفيد النسبة...»[1]

[1]نائينى، محمد حسين، فوائد الاصول، ج 1، ص 42

همان، ج 1، ص 40.

صدر، محمد باقر، بحوث فى علم الاصول، ج 1، ص 246و237.

صدر، محمد باقر، دروس فى علم الاصول، ج 1، ص (85-84).

آخوند خراسانى، محمد كاظم بن حسين، كفاية الاصول، ص 33.

ادوات نسخ

الفاظ دلالت كننده بر نسخ حكم شرعى

ادوات نسخ، به الفاظى گفته مى شود كه بر نسخ حكم شرعى دلالت مى كند، مانند: لفظ «نسخت» و مشتقات آن.

در كتاب «اصول الفقه الاسلامى» آمده است: «أما اداة النسخ: فهو القول الدال على رفع الحكم الثابت»[1]

نكته:

نسخ حكم هم مى تواند با لفظ نسخ صورت گيرد و هم از راه جعل حكم ضد آن، كه در اين صورت، سياق و حالت كلام بر نسخ دلالت مى نمايد.

[1]زحيلى، وهبه، اصول الفقه الاسلامى، ج 2، ص 935

ادوار اجتهاد

مراحل ناظر به زمان آغاز اجتهاد و روند تكاملى آن

ادوار اجتهاد، به معناى دوره هاى شكل گيرى و روند تطور و تكامل اجتهاد در بستر زمان است كه از اوايل قرن اول هجرى آغاز شده و تا كنون ادامه دارد.

اجتهاد را مى توان از جنبه هاى متفاوت، به ادوار گوناگون تقسيم نمود. يكى از كامل ترين تقسيمات در اين مورد، تقسيمى است كه در كتاب «ادوار اجتهاد» آمده و اجتهاد را در هشت دوره دسته بندى كرده است[1]

دوره اول، عصر پيدايش مبادى اجتهاد:

اين دوره از روز ورود رسول خدا(صلى الله عليه وآله) به مدينه آغاز گشت و با رحلت آن حضرت پايان يافت و حدود يازده سال به طول انجاميد.

در اين دوره، زمينه اجتهاد در مكه وجود نداشت، زيرا اصول و قوانين كلى اجتهاد، بعد از هجرت رسول خدا(صلى الله عليه وآله) به مدينه، توسط جبرئيل بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) وحى شد، البته باب اجتهاد براى قاريان و عالمان آن زمان باز بود، اما به دليل كم بودن فروع جديد و حضور رسول خدا(صلى الله عليه وآله) و دست رسى مردم به ايشان، نيازى به آن نبود، هر چند در اين زمان نيز، اجتهاد به رأى، مورد مذمت رسول خدا(صلى الله عليه وآله) قرار مى گرفت[2]

دوره دوم، عصر آمادگى و زمينه سازى براى به كارگيرى اجتهاد:

دومين دوره از ادوار اجتهاد، دوره آمادگى و زمينه سازى براى به كارگيرى اجتهاد بوده و دامنه آن بسى گسترده تر از دوره اول است. اين دوره از روز نخست وفات پيامبر(صلى الله عليه وآله)، آغاز گرديد و تا زمان غيبت كبراى امام زمان (عج) در سال 329 (هجرى) ادامه داشت و حدود 318 سال به درازا كشيد.

در اين دوره، اجتهاد از راه منابع معتبر شرعى، مانند كتاب و سنت، در ميان علما و مجتهدان وجود داشت، اما با وجود ائمه(عليهم السلام)، شيعه نياز چندانى به آن نداشت و در جاهايى كه ائمه حضور نداشتند، مردم توسط آنها به بعضى از اصحاب رجوع داده مى شدند. در اين دوره، ائمه(عليهم السلام) اصحاب را به تفريع فروع بر اصول امر مى كردند و همين امر، دليل گسترش علم اصول و در نهايت، اجتهاد گرديد. در اين دوره، امامان(عليهم السلام) اجتهاد به رأى را به شدت سرزنش مى كردند[3]

دوره سوم، عصر تدوين قواعد اصولى و عناصر مشترك اجتهادى:

سومين دوره اجتهاد، دوره تدوين قواعد اصولى و عناصر مشترك اجتهادى، به گونه علمى و فنى است. اين دوره در ميان شيعه، از زمان مجتهد بزرگ «ابو محمد حسن بن على حذا عمانى» معروف به «ابن ابى عقيل» (متولد 329 هجرى) معاصر «كلينى» آغاز گرديد و تا زمان «شيخ طوسى» ادامه يافت و حدود چهل سال به طول انجاميد.

اين دوره در ميان اهل سنت، بنا بر نظر مورخ بزرگ «ابن خلكان»، از زمان «قاضى ابو يوسف» و بنا به نظر بعضى ديگر، مانند «ابن خلدون»، از زمان «محمد بن ادريس شافعى» آغاز شد و تا كنون ادامه دارد[4]