«إشراق حكميّ‌

وجود كلّ ممكن عين ماهيته خارجا، و يتّحد بها نحوا من الاتحاد، و ذلك لأنّه لمّا ثبت و تحقق ممّا بيّنّا أنّ الوجود الحقيقي- الذي مبدأ الآثار و منشأ الأحكام و به يكون الماهية موجودة و به يطرد العدم عنها- أمر عينى؛ فلو لم يكن وجود كلّ ماهية عينها و متّحدا بها، فلا يخلو إمّا أن يكون جزءا منها أو زائدا عليها، عارضا لها، و كلاهما [1]

[1]فرد و مصداق بالذات مفهوم وجود و موجود، نفس وجود خاص خارجى است كه بالذات طارد عدم از ماهيت است و ماهيت بدون اعتبار چنين حقيقتى موجود نمى‌باشد، مصداق بالذات هر مشتقى نفس مبدأ آن مشتق است. بنابراين از براى مفهوم وجود فردى غير از حصص وجودى متحقق در عين است، چنين مصداقى در خارج عين ماهيت است و تحققى سواى تحقق ماهيت ندارد؛ اگر وجود در خارج عين ماهيت نباشد، از چند صورت خارج نيست: يا بايد جزء ماهيت باشد يا ماهيت جزء وجود باشد [1]، يعنى وجود، مركب باشد يا وجود، عارض بر ماهيت باشد، يعنى قائم باشد به ماهيت نظير قيام صفاتى كه منضم به موصوف خود مى‌باشند، يا آن كه ماهيت عارض بر وجود است. يا وجود با ماهيت دو صفت براى موصوف واحدند يا آن كه ماهيت و وجود هر دو موصوفند به صفت واحد، يا آن كه وجود عارض بر ماهيت، ولى در خارج متحدند و تابع ماهيت است، يا ماهيت‌

[1] . ملا صدرا با براهين متعدد در اين كتاب و كتب ديگر خود، بساطت وجود را اثبات نموده است.

نگارنده، در نفى تركيب از وجود به طور تفصيل- در اطراف اين مطلب «في أنّ الوجودات هويات بسطة و أنّ حقيقة الوجود ليست معنى جنسيا و لا نوعيا و لا كليا مطلقا» كه از مصدر تأله صدر الدين شيرازى صادر شده است- در رساله هستى از نظر فلاسفه و عرفان تحقيقاتى نموده است، ر. ك: كتاب مزبور از صفحه 49 تا 70 و نيز ر. ك: أسفار، ج 1، صص 50- 51؛ تعليقات ملا صدرا بر شرح حكمة الإشراق، چاپ سنگى، ص 304 و بدايع الحكم، از ص 256 تا 262 و 203- 204. مطالب آقا على مدرس در اين باب از هر جهت نظير ندارد و محققانه وارد اين بحث شده است- شكر اللّه سعيه و قدس اللّه نفسه-.