روح و متصور شدن آن به صور مناسب اعمال سيئه، روح را از سذاجت و لطافت ذاتى خارج نموده و روح كأنّه با اجسام و عوارض آن مخالط مى‌باشد. و حال نفس، بعد از مفارقت، به واسطه مخالطت آن با صور بهيمى و عوارض و هيآت لازم نفوس حيوانات درنده و سبع و وحوش، از جهت محاط بودن آن به موجبات انحطاط و تنزل از مقام انسانى و ملكى، حال نفوس مقيد به ابدان است؛ چه آن كه در انسان معرض از طريق انسانيت و نفس غير سالك در صراط توحيد و روح معرض از طريقه انبيا و اوليا عليهم السّلام جهات انحطاط در وى به حسب استعدادات متعدد كامن در ارواح اگر به فعليت برسد، از باب آن كه حقيقت هر شى‌ء، صورت خاص آن شى‌ء است، به اعتبار وجود اخروى، در نوع يكى از بهايم داخل شود. و چه بسا در شخص واحد، صور متعدد از وحوش و درندگان به فعليت برسد و بعد از بيدارى حاصل از موت، از بستر خواب سنگين ناشى از غفلت عظيم، به صورت گرگ برخيزد و هر يك از خلق و خوى وى به صورت درنده و سبع، ظاهر شود و به جان او بيفتند.

نقل و تزييف‌

اما مسأله وجود نفس ناطقه و كيفيت حدوث يا قدم آن، يكى از مسائل مهم و از عويصات فنّ حكمت است. و اين كه در كلمات متأخرين ديده مى‌شود كه در دوران اسلامى، اهل تحقيق بر دو مسلكند: معلم ثانى، فارابى و شيخ رئيس و اتباع آنان از محققان مشائى و حكماى اشراق، نفس را به حسب حدوث، روحانى‌

متصل مى‌شود و از مطالعه جمال آنان ملتذّ مى‌گردد. لذت حاصل از اتصال به حقايق ملكوتى، از جهتى امرى خارجى و از جهتى امرى داخلى است. و هكذا در جانب شقاوت و عذاب‌ «فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ».