علوم متعدد نداشته باشد. هيچ دانشمندى در عصر وى نتوانسته است مدعى شود كه استاد شيخ بوده، وى در هر علمى در اندك مدتى استاد را عقب مى‌گذاشته است و به صورت معلم استاد تجلى مى‌نموده است. قيل فى حقه: «اوّل عقل ظهر فى تاريخ البشر».

فهرست آثار آخوند ملا صدراى شيرازى‌

آثار صحيح و قطعى آخوند به شرح زير است:

1. أجوبة المسائل (جواب مسائل بعض الخلّان) جواب بر سؤال‌هاى يكى از تلاميذ يا يكى از دوستان آخوند است كه تا كنون جزء آثار وى ضبط نشده است [1]، نسخه‌اى است به خط شخصى كه نزديك به عصر مؤلف نوشته است. رساله جواب چند مسأله حكمى مهم است، در سؤال از علت غايى و تحقيق در مسأله اختيار در مبدأ وجود و تحقيق در كيفيت بودن جوهر جنس براى انواع جوهرى و اقامه دليل بر آنكه عرض جنس اعلى نسبت به انواع عرض نيست، اقامه دليل بر اثبات هيولا و جوهريت آن و بيان وجوه فرق بين حيثيات و تقرير آنكه چه حيثيتى مكثّر ذات موضوع است و غير اينها از مسائل مهم حكمى.

2. رساله- در اتحاد عاقل و عقل و معقول- كه نسخه خطى آن مدتى در دسترس اين جانب بود و بنا بر نوشته علامه معاصر، آقاى حاج شيخ آقا بزرگ تهرانى [2] (قدّس سرّه) در

[1]سائل به احتمال قوى از تلاميذ آخوند است و قطعا غير از فيض و فياض و تنكابنى است، ولى مردى محقق و صاحب نظر است در رديف اساتيد بزرگ و جاى تأسف است كه چنين دانشمندى به طور كلى ناشناخته مانده است و مسلما ملا صدرا غير از تلاميذ معروف خود، شاگردانى داشته است كه ما آنها را نمى‌شناسيم و شايد يكى از آنها همين سائل (قدّس سرّه) است.

سائل از قرار معلوم كسى است كه محضر آخوند را زياد درك كرده است و خيلى آخوند صميمانه با او رفتار مى‌كند.

[2]مرحوم حاج شيخ آقا بزرگ از دانشمندان بزرگ و جليل القدر عصر ما بود كه در تهران متولد شد و بعد از فرا گرفتن علوم مرسوم عصر، براى تكميل تحصيل به نجف اشرف مسافرت نمود و مدتها به دروس اساتيد بزرگ از جمله به درس علامه نامدار آخوند خراسانى (ره) حاضر شد و از افاضل اين حوزه‌ها به شمار مى‌رفت؛ روى صفا و پاكى نيت دست به كارى زد كه از عهده هركس ساخته نيست، از جمله تأليف كتاب نفيس «الذريعة».