محدوديتهاى آن كمتر است و وسعت و اطلاقش بيشتر و بالعكس: هرچه ضعيفتر باشد، سلبها و محدوديتهاى آن بيشتر است و وسعت و اطلاق آن كمتر. پس با توجه به اينكه مراتب وجود با تنزل يافتن از مرتبه اعلى ضعيف مى‌شوند و با ترقّى و بالا رفتن به سوى مرتبه اعلى شديد مى‌گردند، مى‌توان گفت كه مراتب وجود، هرچه تنزل يابند، سعه آنها كمتر و محدوديت آنها بيشتر مى‌شود و هرچه ترقى نمايند، سعه آنها بيشتر و محدوديت آنها كمتر مى‌شود تا برسيم به مرتبه اعلاى وجود كه هيچ محدوديتى ندارد و داراى سعه بى‌نهايت است، هيچ عدم و سلبى در اين مرتبه نيست و وجود خالص صرف و بسيط من جميع الجهات است:

الامر الرابع، انّ المرتبة، كلّما تنزّلت، زادت حدودها و ضاق وجودها و كلّما عرجت و زادت قربا من اعلى المراتب، قلّت حدودها و اتّسع وجودها، حتى يبلغ اعلى المراتب، فهى مشتملة على كلّ كمال وجودىّ من غير تحديد و مطلقة من غير نهاية.

5- 8: فرع پنجم‌

مطلب اين فرع نيز در ضمن فروع گذشته بيان شد و باختصار اينكه ما وقتى از مراتب ضعيف به سوى مراتب شديد سير مى‌كنيم در نهايت منتهى مى‌شويم به مرتبه اعلاى وجود كه حدّ و نهايتى ندارد و فوق آن مرتبه ديگرى متصور نيست؛ و وقتى از مراتب شديد به سوى مراتب ضعيف سير مى‌كنيم منتهى مى‌شويم به ضعيفترين مرتبه وجود كه بعد از آن مرتبه ديگرى از وجود متصوّر نيست، بلكه پس از آن عدم صرف است و اين همان مرتبه قوّه صرف است كه فعليتى جز بالقوه بودن ندارد. پس براى سلسله مراتب وجود دو طرف و به تعبير كتاب دو «حاشيه» وجود دارد: حاشيه‌اى در جانب شدت آن و حاشيه‌اى در جانب ضعف آن:

الامر الخامس، انّ للوجود حاشيتين من حيث الشدّة و الضعف و هذا ما يقتضى به القول بكون الوجود حقيقة مشكّكة.

6- 8: فرع ششم‌

در اين فرع، درصدد پاسخ به اين سؤال هستيم كه «تخصص وجود به چيست؟» اين فرع در اسفار [1]، به صورت يك فصل مستقل تحت عنوان «تخصص الوجود بماذا؟» مطرح شده است.

براى روشن شدن سؤال فوق، نخست بايد تاريخچه اين بحث را مطرح كرد.

[1] - الاسفار الاربعه، ج 1، ص 44.