ايشان از اثبات «وسايط» عقليّه و نفسيّه و قوا و طبايع، نيست مگر تنزيه ذات اقدس و ملائكه مقرّبين و قدّيسين كه مزاولت امور خسيسه، به اهل قدس مناسبت ندارند و سلطان حقّ حقيقى را، جنود «لا تحصى» است: «وَ ما يَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ إِلَّا هُوَ». [1] و شهادت مى‌دهد به اين، كتب ايشان در عنايات حق به خلق، اشياء و كتب تشريح.

و آنچه از حكم و مصالح نوشته‌اند كه وسايط به حول و قوّت او تاثير مى‌كنند و قول: «لا مؤثّر فى الوجود الّا الله» [2] از الهيّين است كه در السنه اشاعره متداول شده و همه را چون «قلم» در دست «كاتب» مى‌دانند. پس، مصوّره، خامه مصوّره حقيقى است، ليكن ما را نظر اسباب سوزى هست كه همه قدرت‌ها را و تأثيرها را متدلّى به حضرت اقدس ديده، قدرت فعليه او مى‌بينيم.

مثنوى‌

ديده خواهم، سبب سوراخ كن‌

تا سبب را بركند، از بيخ و بن‌

گفتيم سابق، ديگران «شمس» مى‌بينند، فاعل «نهار» و اهل توحيد اخصى، «نور الانوار» و «نار» مى‌بينند و منضج و معدل و غير اين از آثار، و اهل توحيد واحد قهّار:

«اقرأ و ارقا». [3] پس، سخن ما با ايشان، اين است- كه چنانكه در باب عموم قدرت او گفتيم- كه: حقير را جليل ببين! بيت‌

ديده پاك، اين چنين بيند

نازنين، جمله نازنين بيند

و جهت نورانيّت و خيريّت كه «بود» است در هر موجود، و غير او «نابود» در همه صورتش مشاهد باشد و بعد از اين تبدّل نظر، مطلق وجود را به او نسبت ده كه «لا حول و لا قوّة الّا باللّه العلىّ العظيم». [4] پس، امور عظيمه مثل عجايب خلقت آدمى را، چه داعى كه به او نسبت ندهى؟ و آراسته و پيراسته است و همه خيريّت و