معانى گوناگون آن را شرح دهند؛ مثلاً «ناگرويدگان» ممكن است منافقان، معارضان يكى از غزوه ها، بت پرستان يا حتى جهودان باشند، اما در ترجمه، كلمه ناگرويدگان، با همان گنگى و نامعلومى، در همه تفاسير، خواه سنى و خواه شيعى، باقى مى ماند. گاه گنگى را ـ در جايهايى كه كار برايشان تنگ مى آمد ـ به حد اعلا مى رساندند؛ مثلاً غالب مترجمان، آيه «ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ» را كه بسيار مسئله انگيز است، به «او بر عرش مستوى شد» ترجمه كرده اند؛ حال آنكه از اين جمله فارسى هيچ معنايى نمى توان به دست آورد.
حال اگر بتوانيم نشان دهيم كه ابوالفتوح در بسيار جايها ـ بلكه در همه جا ـ تفسير رسمى را پيش روى داشته و تا زمانى كه ترجمه با سليقه و مذاق شيعى او همنوا بوده، عيناً همان را رونويس مى كرده، آن گاه به آسانى علت اختلاف ميان نثر ترجمه و نثر بقيه كتاب برايمان روشن خواهد شد و خواهيم دانست چراگاه از تفسير قرن ششمى او، بوى قرن چهارم برمى خيزد.
اين كار را پنج شش سال پيش، دانشمند خراسانى دكتر ناصح انجام داده و مقاله خود را در يادنامه طبرى (مشهد، ۱۳۶۹) به چاپ رسانده است. به همين جهت ما پژوهشهاى خود را به اختصار برگزار مى كنيم و نمونه هايى كه اينك مى آوريم، همانهايى است كه دكتر ناصح آورده. تنها در يك مورد، اندكى از مسير ايشان منحرف مى شويم و اميد داريم با اين كار، نتايج تحقيق ايشان را مؤيدتر سازيم. ما پيش از اين بارها گفته ايم كه متن چاپ شده ترجمه رسمى، متن واقعى و اصيل نيست، و يكى از نسخه بدلها كه خوشبختانه مرحوم يغمايى در حاشيه داده، بسيار معتبرتر و با بيشتر متون كهن كه ترجمه هاى مستقل پنداشته شده اند، منطبق است. درباره ابوالفتوح نيز امر از همين قرار است: متن ترجمه او گاه به نسخه بدلها شبيه تر است تا متن اصلى كتاب. بنابراين آنچه ما براى مقايسه با تفسير ابوالفتوح از ترجمه رسمى نقل مى كنيم، تلفيقى از متن (م) و حاشيه (ح) است: