تبصرة العوام و معرفة مقالات الانام

كتابى به فارسى در موضوع ملل و نحل يا فرقه شناسى اسلامى است كه انواع و اقسام گرايشهاى كلامى و اعتقادات اسلامى و غير اسلامى مانند باورهاى فلاسفه، مجوس، منجّمين، صابئين، خوارج، معتزله، صوفيان و نيز عقايد اماميه و فرقه هاى شيعه را در ۲۶ باب مرتّب كرده است.
بسيارى از مورّخان و كتابشناسان نسبت اين اثر را به ابوالفتوح رازى ردّ كرده اند. حتّى صاحب رياض اين انتساب را مردود دانسته است. اگر در گذشته ترديدهايى در اين باره وجود داشت، ولى در دوره معاصر با تحقيقات متعدّد، اثبات شده كه اين اثر از مرتضى بن داعى است [1] . شايد به همين دليل بوده كه نويسنده مقاله ابوالفتوح در دايرة المعارف بزرگ اسلامى اصلاً اين اثر را در زمره آثار ابوالفتوح فهرست نكرده است.
خوانسارى به نقل از رياض العلماء، تبصرة العوام را از ابوالفتوح دانسته است. در دوره اخير، دهخدا اين نقل را آورده و به اين شبهه دامن زده است. [2] عبارت خوانسارى اينگونه است :
ممكن است رساله يوحنا و حسنيه از ابوالفتوح باشد . ليكن نسبت تبصرة العوام به ابوالفتوح خالى از اشكال نيست. [3]
افندى تحليلى درباره اين كتاب دارد :
قد نسب إليه بعضهم أيضا كتاب تبصرة العوام فى الملل والنحل بالفارسية والظاهر أنه سهو ، لانه من مؤلفات السيد المرتضى الثانى على ما قيل أو لغيره ، فلعل مراده غير الكتاب المعروف . فتأمل . و هذا الكتاب على ثمان و عشرين بابا، و قد ذكر فيه ذم الصوفية أيضا ، و هذا مما يؤيد عدم صحة نسبته إليه كما مر . [4]

[1] لغت نامه، ج۱، ص۶۱۶.

[2] الذريعه، ج۳، ص۳۲۰.

[3] روضات الجنات ، ج ۳، ص۱۱۱ .

[4] رياض العلماء و حياض الفضلاء ، ج ۲ ، ص۱۵۹ .