جرجانى، ابوالمحاسن حسين بن حسن [1] (قرن هشتم قمرى)

تفسير گازر: جلاء الاذهان و جلاء الاحزان. تحقيق جلال الدين محدث ارموى. تهران ، مهرآئين ، ۱۳۷۸ق/ ۱۳۳۷. جلد اول، ص كح به بعد و ص۱ـ۴.
اين تفسير اقتباس و گرته بردارى از تفسير ابوالفتوح است . محدث اُرموى در مقدمه اى مفصل به زندگينامه ابوالفتوح و آثارش پرداخته است كه به دليل اهميت مطالب محدث ارموى عينا نقل مى شود :
اساس بيانات اين تفسير ناظر به روح الجنان و روح الجنان است. به عبارت ديگر اين تفسير از آغاز تا انجام يعنى بدون هيچ مبالغه و اغراق بقول معروف از باء «بسمله» تا تاء «تمّت» باستثناى خطبه و سبب تأليف كه ناچار بايد مغاير باشد از تفسير ابوالفتوح رازى مأخوذ است. به اين معنى كه جرجانى تفسير ابوالفتوح را اساس و اصل و مأخذ و مبنى براى تفسير خود قرار داده است. بهرحال جرجانى، در تفسير آيات و نقل مطالب لغوى و ادبى و رجالى و تاريخى كه مشتمل بر آنست از ابوالفتوح تقليد كرده است. و بيانات و تحقيقات و مطالب و موضوعات وى را گاهى به عين عبارات بدون هيچ تغيير و گاهى با تغيير بسيار مختصرى و گاه با تغيير عبارت و گاهى به تلخيص در اين تفسير خود آورده است.
تفاسير مهم شيعه كه تا زمان شيخ عبدالجليل در دست بوده و مورد استفاده مردم قرار مى گرفته است اينها بوده و بعد از آن نيز تا زمان جرجانى كه به قرائن قوى از قرن هشتم متأخّرتر نتواند بود تفسير مهمى نوشته نشده كه معروف و مشهور باشد و مورد استفاده نوع مردم قرار گيرد. از ميان تفاسير، غير تفسير ابوالفتوح رازى نمى تواند مصداق كلام مصنّف قرار گيرد.
بايد دانست كه عدم ذكر مصنّف (جرجانى) تفسير على بن ابراهيم قمى و تفسير عياشى را در عداد اين تفاسير گويا مبتنى بر اين بوده كه اين دو كتاب از كتب اخبار است نه تفسير زيرا چنانكه بر اهل فنّ مخفى نيست امر درباره اين دو كتاب چنان

[1] مشهور به گازر و سيد گازر