۱. انعام، آيه ۴۳: « «وَ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ ما كانُوا يَعْمَلُونَ» . در اين آيت دليل است بر بطلان قول مجبره كه گفتند: كفر بر چشم و دل كافر خداى بياراست و خداى تعالى گفت: من ايمان بر دل مؤمنان بياراستم، فى قوله «وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ» و امّا كفر در دل كافر شيطان آراست». [1]
۲. يونس، آيه ۹۹: « «وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لاَمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعاً» . مجبره چنان گمان بردند كه ايشان را از روى شبهت به اين آيت متعلّقى هست و جواب از شبهت ايشان آن است كه گفتيم در شرح معنى آيت، و در آيت دليل است بر بطلان قول ايشان؛ از آنجا كه خداى تعالى گفت: «وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لاَمَنَ» ؛ اگر خداى خواستى، و اين دليل است بر آنكه نخواست و نمى خواهد». [2]
۳. انعام، آيه ۱۶۴: « «وَ لا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ إِلاّ عَلَيْها وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى» . آيت دليل است از دو وجه بر بطلان مذهب مجبره: يكى قسمت «و لا تكسب...» و يكى آنكه گف: «و لا تزر...» آن گه ادامه آيه گفت: مرجع و مآل و بازگشت شما با اوست. خبر دهد شما را با آنچه در آن خلاف كرده باشيد؛ يعنى جزا دهد شما را بر آنچه كرده باشى، و اين دليل است بر صحت مذهب عدل و بطلان مذهب جبر». [3]
۴. اعراف، آيه ۵۳: « «أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَيْرَ الَّذِي كُنّا نَعْمَلُ» . در آيه دليل است بر فساد قول مجبره؛ آنجا كه گفتند: بنده بر ايمان و طاعت قادر نيست. اگر قادر نبودى، آنجا تَمنّا نكردى كه او را به دنيا آرند تا خير كند كه بر آن قادر نباشد». [4]

ب) ديدگاه معتزله

حاصل اين نظريه اين است كه فعل اختيارى انسان فقط به وسيله او پديد مى آيد و

[1] روح الجنان، ج ۷، ص ۲۸۹.

[2] همان، ج ۱۰، ص ۲۱۶.

[3] همان، ج ۸، ص ۱۱۵.

[4] همان، ص ۲۱۷.