فصل دوم: در افعال خداوند تعالى

حسن و قبح

يكى از مسائل مهم كلام حسن و قبح است كه اماميه و معتزله قائل اند حسن و قبح عقلى داريم و اشاعره قائل اند حسن و قبح شرعى هست، اما عقل نمى تواند به حسن و قبح اشيا برسد؛ به عبارت ديگر، عدليه معتقدند كه درك يك دسته از خوبيها و بديها ذاتى است و پيش از آنكه شرع بگويد براى ما خوبى و بدى آنها معلوم است. و اشاعره بدى و خوبى را به بيان شارع مى دانند. يكى از ادله مهم اشاعره آيه ۲۳ انبيا: «لا يُسْئَلُ عَمّا يَفْعَلُ وَ هُمْ يُسْئَلُونَ» است. ابوالفتوح در ذيل اين آيه بحث نكرده است و در آياتى ديگر نفى ظلم از خداوند را مطرح كرده است كه به همان نفى قبح عقلى بازگشت مى كند. [1]
ايشان در ذيل آيه دهم حج: «أَنَّ اللّهَ لَيْسَ بِظَلاّمٍ لِلْعَبِيدِ» مى نويسد كسانى كه قائل به جبر شده اند، ظلم را بر خداوند روا دارند؛ چون مى گويند خداوند خودش ظلم و خودش هم عذاب مى كند كه اين عذاب ظلم است و خود اين مجبره ظالم اند كه ظلم را بر خداوند روا مى دارند. [2]
همچنين در ذيل آيه ۱۰۸ آل عمران: «وَ مَا اللّهُ يُرِيدُ ظُلْماً لِلْعالَمِينَ» مى نويسد اين آيه خلاف مجبره است كه مى گويند خداوند مى خواهد كه ظلم كند، و دليل است بر اينكه خداوند اصلاً ظلم نمى كند؛ چون افعال خداوند با اراده است و وقتى مى گويند اراده نكرده، يعنى ظلم نمى كند.

[1] روح الجنان، ج ۸، ص ۱۱.

[2] همان، ص ۷۵.