مى كردند و احكام ظاهرى فقه را «هوا و هوس رياست جويان» مى ناميدند. [1]

۸. برخورد آراء و عقايد متكلّمان معتزلى و اشعرى

اكنون مى پردازيم به بيان چگونگى اختلافات ميان فرق مختلف اسلام و ظهور دسته هاى ديگرى از آنان كه به دسته هاى كلامى معروف اند و موضوعات متعدّدى را از جبر و اختيار، قديم يا حادث بودن كلام اللّه ، آيا خدا جسم است يا جسم نيست، مسئله ايمان، صفات ازليّه خداوند، حُسن و قبح عقلى، رؤيت خدا، و جز آنها را ساليان دراز مورد بحث و گفت و گو و مشاجره و منازعه و قتل و نهب مسلمانان قرار دادند. ميان گروههاى متعدد، دو دسته بودند كه بيش از همه شهرت و معروفيّت داشتند: يكى معتزله و ديگرى اشعريّه. مؤسّس گروه نخستين يكى از شاگردان حسن بصرى [2] است به نام واصل بن عطاء [3] . وى در يكى از مجالس درس با استاد بر سر مرتكبين گناهان كبيره و اينكه آنان مؤمن اند يا كافر، به بحث و گفت و گو پرداخت. استاد را نظر اين بود كه هر كه به گناه كبيره دست يازد، منافق است و منافق در حكم كافر است؛ امّا شاگرد، واصل بن عطا، را نظرى ديگر بود و آن منزلى بين كفر و ايمان كه به «منزلة بين المنزلتين» تعبير گرديد. اين اختلاف نظر سبب شد كه استاد، شاگرد را به ترك مجلس درس و اعتزال از خود دعوت كند؛ لذا به واصل گفت: اعتزل واصل عنا. گويند، به همين سبب، پيروان واصل را معتزله خواندند. بايد افزود كه يكى ديگر از شاگردان حسن بصرى به نام عمرو بن عُبيد (م به سال ۱۴۵) نيز به واصل ملحق شد و آن دو با يكديگر به پى ريزى اين دسته و القاى آراء و

[1] مقدمه ديوان ناصر خسرو از دانشمند محترم آقاى تقى زاده استاد دانشگاه تهران. به نقل از لغتنامه.

[2] متوفا به سال ۱۱۰ه .

[3] در سال ۸۰ه در مدينه به دنيا آمد و در سال ۱۳۱ه وفات يافت.