محمد بن محمود النيشابورى كه در سال ۵۷۷ از تأليف تفسير فراغت پيدا كرد.
بايد متذكّر شد كه تفسير شيخ، از باب تشيّع، از تفاسير ديگرى كه در اين يك قرن و نيم تأليف شد، قوى تر است.

۳. جنبه كلامى تفسير شيخ

مفسّرين شيعه در قرن پنجم و ششم، براى ردّ نظريّات و عقايد فرق، ضمن تفسير آيات كلام اللّه ، به اين امر توجّه كامل داشتند و تفسير شيخ نيز، كه به فارسى نوشته شده، به كرّات آراى مخالفين را ردّ كرده و در تأييد عقايد موافقين و تثبيت و تحكيم آنها به خوبى و وضوح، به احتجاج و استدلال برخاسته است.
مهم ترين مسائلى كه در تفسير ابوالفتوح از نظر كلامى مورد بحث و تحليل و تجزيه قرار گرفته و شيخ در همه موارد جانب عقايد شيعه را ملحوظ و محترم نگاه داشته و با دلايل كافى و مستندات وافى، در اثبات آنها تلاش قلمى نموده است، مواردى از قبيل:
جبر و اختيار، معراج، توحيد، عدل، قضا و قدر، كلام خدا محدث است يا قديم، جزا، ايمان، گناهان كبيره، توبه، شفاعت و اختلاف شيعه و معتزله راجع به آن و جز اينهاست كه اكنون به توجيه بعض از آن مسائل مبادرت مى ورزد.
يكى از مسائل مورد بحث، مسئله حدوث و يا قدم كلامى ربّانى است كه متكلّمان در آن باره احتجاجات بسيار كرده اند؛ از جمله معتزله معتقد به حدوث قرآناند و اشعريّه به قدم كلام اللّه رأى دادند. شيخ در ردّ عقايد فرقه اخير و اثبات حدوث قرآن به دفعات بحث كافى نمود و آراى مخالفان را مردود دانست؛ از جمله در اثناى تفسير آيه: «وَ كَلَّمَ اللّهُ مُوسى تَكْلِيماً» [1] ، مى نويسد كه در آيه محدث بودن

[1] نسا (۴): آيه ۱۶۴.