(بـِسـْمِ اللّهِ، حـَسـْبـِىَ اللّهُ، تَوَكَّلْتُ عَلَى اللّهِ، وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ اِلاّ بِاللّهِ الْعَلىِّ الْعَظيمِ، اَللّهُمَّ ثَبِّتْ جَنانى وَ اَدِرِ الْحَقَّ عَلى لِسانى )(209)

به نام خدا، خدا مرا كافى است ، بر خدا توكّل كردم ، نيرو و قدرتى جز به (دست ) خداى والا مرتبه بزرگ نيست پروردگارا دلم را محكم و حق را بر زبانم جارى ساز.

هـمـچـنـيـن پـايـان درس را بـا حـمـد و سـپـاس الهـى زيـنـت بـخـشـد. چـنـانـكـه روش رسـول خـدا(ص ) ايـن بـود كـه هـر گاه از سخن گفتن فارغ مى شد و قصد برخاستن داشت ، مى فرمود:

(اَللَّهـُمَّ اَغـْفـِرْ لَنـا مـا اَخـْطـَاءْنـا وَ ما تَعَمَّدْنا وَ ما اَسْرَرْنا وَ ما اَعَلَنّا وَ ما اَنْتَ اَعْلَمُ بِهِ مِنّا اَنْتَ الْمُقَدَّمُ وَ اَنْتَ الْمُؤَخَّرُ لا اِلهَ اِلاّ اَنْتَ)(210)

پـروردگـارا! آنچه را ما به خطا يا عمد انجام داديم و آنچه را آشكار و نهان كرديم و آنچه تو بهتر از ما مى دانى بر ما ببخشاى ، اوّل و آخر تويى ، جز تو خدايى نيست .

و بـهتر است ، معلم ، دانش آموزان را نيز، هنگام دعا با خود همراه كند، يا خود آن را بخواند و آنها امين بگويند.

2 ـ نظم و انضباط

مـعـلّم بـايـد در هـمه مراحل آموزش ، مجرى نظم و انضباط باشد و آن را نخست از خود، شروع كند. بـه ايـن مـعنا كه ساعت كلاس را به گونه اى تنظيم كند كه همه متعلّمان به آسانى سر كلاس حاضر شوند، خودش سر وقت بيايد، شروع و خاتمه درس منظم باشد، تكليف و تمرين ، حساب شـده و دقـيـق بـاشـد، بـدون عـذر ضـرورى كـلاس را تعطيل نكند. اگر چند مادّه درسى تدريس مى كند، هر يك را در ساعت مقرر، طرح كند و... .

يكى از ياران امام خمينى (ره ) پيرامون نظم ايشان مى گويد: (در تمام حوزه علميه قم ، درسى منظّمتر از درس ايشان نبود، با روحانيون حوزه هاى نجف ، اصفهان و مشهد هم كه صحبت مى كنيم ، نـظـر مـى دهـنـد كـه درسـى مـنـظـمـتـر از درس امـام سـراغ نـدارنـد، مـا چـهـار سـال و نـيـم يـك دوره اصـول را خدمت ايشان خوانديم و در اين مدت ، بجز روزهاى عيد و وفات و جـمـعـه ، تـنـها دو روز تعطيلى داشت ، حتى گاهى از دوستان مى گفتند ما ساعتهايمان را از روى درس امـام تـنـظـيـم مـى كـنـيم . يعنى او ساعتى كه بنا بود بيايد، سر دقيقه تشريف مى آورد و كارهايشان ، بسيار منظم و مرتّب بود.)(211)

هـمـچـنـيـن مـعـلّم بـايد از متعلّمان نيز بخواهد كه نظم و ترتيب را مراعات كنند. محيط تدريس نيز بايد نور كافى داشته باشد، تميز و مطبوع باشد، ورود و خروج و نشستن معلم و متعلّم با نظم و حـسـاب شـده بـاشـد، اگـر مـتـن درسـى خـاصـّى تـدريـس مـى شـود، بـا روال خـودش طـرح شود و اگر مطالب را خود معلم تهيه مى كند، با سير منطقى و اسلوب بديع تنظيم و تدريس شود، معلم بايد همه شاگردان را به يك چشم بنگرد، نوبت پرسش كنندگان را مراعات كند و... .

روايـت شـده كـه مـردى انـصـارى بـه مـحـضـر پـيـامـبـر(ص ) شـرفـيـاب شد تا مطلبى را سؤ ال كـنـد، در ايـن بـيـن شخصى از طايفه ثقيف نيز، سر رسيد تا سخنى را با آن حضرت در ميان نـهـد، ولى پـيـامـبـر(ص ) بـدون درنـگ فـرمـود: اى برادر ثقيفى ! اين مرد انصارى پيش از تو مبادرت به پرسيدن كرده ، تو بنشين تا ما نخست ، خواسته او را پاسخ دهيم .(212)

تعيين يكى از متعلّمان به عنوان نماينده و سخنگو نيز، مى تواند تا حدودى به نظم كلاس ‌ كمك كـنـد و پـيـشنهادهاى دوستان خود را با معلم در ميان بگذارد و معلم را در برخى امور كلاس يارى دهد.

صداى معلم نيز هنگام تدريس ، بايد از آهنگ و تن مناسبى برخوردار باشد؛ نه آنچنان بلند كه گوشخراش باشد و نه آنقدر آهسته كه به سختى مفهوم شود.