بسيارى از انديشمندان با اين طرز تفكر مخالفت كردند و آراى ديگرى را برگزيدند; براى نمونه، لايل، اعتقاد داشت كه انسان با جهشى ناگهانى و غير منتظره تكامل يافته است و نيز والاس ادعا مى كرد كه پيدايش نوع انسان را بايد در شكل خاصى از تكامل جست و جو كرد كه خارج از قالب داروينيسم است و بر اين باور بود كه آدمى فقط به كمك استعداد و قابليت تهيه ى لباس و ساختن اسلحه و ابزار و با نيروى تغيير محيط خارجى و ساختمان داخلى توانست خود را به تدريج از چنگ طبيعت خارج سازد و مانع از اين شود كه طبيعت او را چون ساير جانوران، وادار به سازش با محيط كند; بنا بر اين، والاس با تكيه بر خصوصيات آدمى، منكر تطبيق تئورى انتخاب طبيعى با تكامل آدمى بود.

وى روح آدمى را محصول طبيعى نمى دانست. ويسمان نيز با تمايز روح و جسم و مشابهت هاى تشريحى و تفاوت هاى جنين شناسى و فيزيولوژيكى انسان و حيوان و عدم مشابهت روان شناسى آن دو، مخالفت خود را با داروين ابراز كرد.[32]

د) ارزيابى تئورى داروين

تا اين جا روشن شد كه تئورى تحوّل انواع داروين، بر شش اصل استوار بود و جانوران، توسط تغييرات زيستى و محيطى و تنازع بقا و استعمال پاره اى از اعضا و عدم استعمال برخى ديگر، به تغييرات جسمى نايل مى آيند و با انتخاب اصلى، امور مناسب را بر مى گزينند و ناملايمات و نامناسبات را دور مى ريزند و در نهايت، اين تغييرات اكتسابى، از طريق توارث در مسير كاروان حيات، باعث تحوّل و تنوع گونه اى در سرزمين جان داران مى شود.

اينك جاى اين پرسش است كه آيا همه ى تحولات زيستى جانوران در طول تاريخ حيات، با اين تئورى قابل تفسير است و آيا در صورت وجود نارسايى ها، تئورى برترى جانشين آن شده است يا خير؟

شايان ذكر است كه در جهان اروپا، علاوه بر روحانيان و كشيشانى مانند هنسلو، سجويك و ويول، عده ى ديگرى نيز كه در دانشگاه صاحب كرسى بوده و در علوم طبيعى اثر و نفوذ خاصى داشتند، به مخالفت با نظريه ى داروين پرداختند. دانشمندانى نظير لويى آگاسر (جنين شناس) ريچارد اوون (ديرين شناس) و چارلز ارسنت بير و جرج ميوارت، (جانور شناسان انگليسى) از مخالفان سرسخت وى به شمار مى آيند; اينك به پاره اى از اشكالات و نارسايى هاى اين نظريه مى پردازيم.

يك قانون يا تئورى علمى :

اولا

از نظر منطقى يك قضيه ى كلى است كه نظمى مكرر و هميشگى را بيان مى كند.

ثانياً

بر وفق آن، هم پيش بينى پديده يى ميسّر است و هم تفسير آن.

ثالثاً

نادرستى يك قانون علمى را مى توان به تجربه دريافت (ابطال پذيرى); پس قضاياى جزئى و واقعيت خارجى مانند «خورشيد يك كره ى بسيار داغ است» يا «ناپلئون در جنگ واترلو شكست خورده است»، و نيز گزاره هاى تجربه ناپذير از قانون و نظريه ى علمى خارج اند.

داروين، برنامه ى كلى و نظام عام زوال و بقاى جان داران را در عرصه ى تاريخ، چنين تقرير مى كند كه در زمان و مكان و اقليم خاصى، گروهى از جانوران كه شايسته ى ماندن نباشند، حذف مى شوند و آن هايى كه شايسته ى ماندن اند، حفظ خواهند شد. همواره حذف و حفظ، نتيجه ى عدم صلاحيت جانور است.

اينك اگر بپرسيم كدام جانور است كه حفظ خواهد شد؟

پاسخ اين است: آن كه شايسته تر است و اگر بپرسيم كدام جانور شايسته تر است؟

جواب اين خواهد بود: آن كه حفظ خواهد شد.

نتيجه اين مى شود كه جانورى حفظ خواهد شد كه حفظ خواهد شد. اين دور منطقى است كه در نظريه ى انتخاب طبيعى و بقاى اصلح هست و از آن گريزى نيست. انتخاب طبيعى، پيشاپيش هيچ گونه ضابطه و معيار براى تمييز جانور ماندنى از نماندنى و يا شايسته از ناشايست، به دست نمى دهد.

از اين رو بر مبناى اين نظريه، آينده ى يك گروه جانور به دست نمى آيد; به عنوان مثال، معلوم نيست كه در نزاعى كه براى بقاى بين انسان ها و مثلا گربه ها درگير شود، كدام يك پيروز خواهند شد ؟

وقتى نظريه ى تحوّل از پيش بينى عاجز است، خود به خود ابطال ناپذير هم خواهد بود; زيرا توتولوژيك (tautologic) است; يعنى در تعريف يك مطلب، از خودِ آن مطلب كمك گرفته است;[33] بنا بر اين، تئورى انتخاب طبيعى، نسبت به سير و جهت حوادث بى تفاوت است.