اگر به اطراف خود نگاه كنيم (و حتى شايد اگر به خودمان بنگريم!) نمونه‌اى از اعمال" ثعلبة بن حاطب" و طرز تفكر او را، در چهره‌هاى مختلف، مى‌يابيم، چه بسيارند كسانى كه در شرائط عادى يا به هنگامى كه تنگدستند، در صف مؤمنان داغ و قرص و محكم قرار دارند، در همه جلسات مذهبى حاضرند، پاى هر پرچم اصلاحى سينه مى‌زنند، با هر منادى حق و عدالت هم صدا هستند، و براى كارهاى نيك گريبان چاك مى‌كنند، و در برابر هر فسادى فرياد مى‌كشند.

ولى به هنگامى كه به اصطلاح، درى به تخته مى‌خورد، به نوايى مى‌رسند پست و مقامى پيدا مى‌كنند، و سرى در ميان سرها در مى‌آورند، يك مرتبه تغيير چهره و بالاتر از آن تغيير ماهيت مى‌دهند، آن شور و عشق سوزان نسبت به خدا و دين در آنها فروكش مى‌كند، ديگر در جلسات سازنده خبرى از آنان نيست، در هيچ برنامه اصلاحى حضور ندارند، نه براى حق گريبان چاك مى‌كنند و نه ديگر در برابر باطل فرياد مى‌كشند! قبلا كه محلى از اعراب نداشتند و موقعيتى در اجتماع، هزار گونه عهد و پيمان با خدا و خلق خدا بسته بودند، كه اگر روزى امكاناتى پيدا كنند، چنين و چنان خواهند كرد، و حتى هزار گونه ايراد و انتقاد به متمكنان وظيفه‌نشناس داشتند، اما آن روز كه وضعشان دگرگون شد تمام عهد و پيمانها را بدست فراموشى سپردند، و همه ايرادها و انتقادها همچون برف در تابستان آب شد.

آرى اين كم ظرفيتى يكى از نشانه‌هاى بارز منافقان است، مگر نفاق چيزى جز دو چهره بودن و يا دوگانگى شخصيت هست؟ تاريخچه زندگى اينگونه افراد بارزترين نمونه دوگانگى شخصيت است، اصولا انسان با ظرفيت دو شخصيتى نمى‌شود.

شك نيست نفاق همچون ايمان داراى مراحل مختلف است. بعضى آن چنان‌